จากโอ๊คแลนด์ถึงโคเปนเฮเกน "เมืองฟองน้ำ" สู้ฝนถล่ม น้ำท่วม อากาศสุดขั้ว

ย้อนกลับไปในวันที่ 2 กรกฎาคม ค.ศ. 2011 เพียงสองชั่วโมง พายุฝนที่หนักหน่วงราวในรอบพันปีได้ถล่มกรุงโคเปนเฮเกน ประเทศเดนมาร์ก ก่อให้เกิดความเสียหายเกือบ 2 พันล้านดอลลาร์สหรัฐ ภัยพิบัติครั้งนี้เป็นเหมือนสัญญาณเตือนสำคัญที่ผลักดันให้เมืองต้องปรับตัวสู่การเป็นหนึ่งใน "เมืองฟองน้ำ" ซึ่งเป็นแนวทางปฏิวัติการออกแบบเมืองเพื่อเตรียมรับมือกับอนาคตของสภาพอากาศสุดขั้ว

ความสามารถในการดูดซับน้ำฝน หรือที่เรียกว่า "ความเป็นฟองน้ำ" ของเมือง ถือเป็นมาตรวัดสำคัญของความสามารถในการฟื้นตัวต่อการเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศ เมืองบางแห่ง เช่น โอ๊คแลนด์ ริมชายฝั่งของนิวซีแลนด์ ที่มีฝนตกหนัก ได้รับประโยชน์จากพื้นที่สีเขียวและสวนสาธารณะจำนวนมากซึ่งช่วยให้น้ำส่วนเกินระบายออกได้รวดเร็ว

ขณะที่เมืองอื่น ๆ อย่างโคเปนเฮเกน ต้องพัฒนาวิศวกรรมเชิงรุกเพื่อตอบสนองต่อภัยคุกคามสภาพอากาศที่เพิ่มขึ้น การผสมผสานพื้นที่สีเขียวเข้ากับโครงสร้างพื้นฐานที่สร้างสรรค์ ทำให้เมืองฟองน้ำกลายเป็นโมเดลสำคัญในการอยู่รอดของเมืองในศตวรรษที่ 21

เมืองฟองน้ำคืออะไร

แนวคิดนี้มีที่มาจากหยูกงเจี้ยน ยู (Kongjian Yu) สถาปนิกภูมิทัศน์ชาวจีน และได้กลายมาเป็นส่วนหนึ่งของนโยบายการพัฒนาเมืองของจีนในปี 2014 ต่อมาเขาได้รับรางวัล Oberlander Prize ปี 2023 สำหรับผลงานในการจัดการน้ำท่วมในเมืองที่เลวร้ายลงจากการเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศ

ยูเติบโตในชนบทของจีน ทำให้มีความเข้าใจในธรรมชาติของการไหลเวียนของทางน้ำตามฤดูกาล และบทบาทของพืชพันธุ์ที่ช่วยชะลอการไหล แต่สิ่งที่ผลักดันเขาไปสู่แนวคิดเมืองฟองน้ำคือการได้เห็นผลกระทบของ “โครงสร้างพื้นฐานสีเทา” และมลพิษที่ทำลายระบบชลประทานท้องถิ่นอันเปราะบาง

แนวคิดนี้อ้างอิงจากวิธีการชลประทานแบบจีนโบราณ โดยใช้ระบบระบายน้ำธรรมชาติในพื้นที่เมืองเพื่อลดโอกาสเกิดน้ำท่วม การขาดแคลนน้ำ และปรากฏการณ์เกาะความร้อนในเมือง และปัจจุบันแนวคิดนี้ถูกนำไปปรับใช้ทั่วโลก

เมืองใดคือเมืองฟองน้ำ

จากงานวิจัยของ Arup บริษัทที่ปรึกษาด้านวิศวกรรม โอ๊คแลนด์ติดอันดับสูงสุดของเมืองที่มี "ความเป็นฟองน้ำ" เมืองฟองน้ำทำงานสอดประสานกับธรรมชาติเพื่อดูดซับน้ำฝนหนักอย่างรวดเร็ว แทนที่จะพึ่งพาแต่โครงสร้างพื้นฐานสีเทา เช่น ท่อและปั๊ม

ความเป็นฟองน้ำของเมืองขึ้นอยู่กับสมดุลระหว่างโครงสร้างพื้นฐานสีน้ำเงิน (บ่อน้ำ ทะเลสาบ) สีเขียว (หญ้า ต้นไม้) และสีเทา (อาคาร พื้นผิวแข็ง) รวมทั้งชนิดของดินและพืชพันธุ์ รวมถึงศักยภาพของการไหลบ่าของน้ำ

โดยทั่วไป ดินทรายมีความเป็นฟองน้ำมากกว่าดินเหนียว แต่ความลึกของดินและระยะห่างจากชั้นน้ำใต้ดินก็มีผลเช่นกัน หากชั้นน้ำใต้ดินอยู่ใกล้ผิวดิน จะทำให้ความสามารถในการดูดซับลดลง

แม้โอ๊คแลนด์เป็นเมืองใหญ่ที่สุดของนิวซีแลนด์ แต่ก็มีพื้นที่สีเขียวจำนวนมาก บ้านเรือนมักมีสวนขนาดใหญ่ และมีสวนสาธารณะหลายแห่ง ครึ่งหนึ่งของพื้นที่ดินในโอ๊คแลนด์ถูกปกคลุมด้วยโครงสร้างพื้นฐานสีเขียวหรือสีน้ำเงิน ซึ่งเป็นเปอร์เซ็นต์สูงสุดในรายงานของ Arup รองเพียงเล็กน้อยจากไนโรบี ประเทศเคนยา

ไนโรบี แม้จะเป็นเมืองที่มีทุ่งหญ้าขนาดใหญ่ แต่กลับมีศักยภาพการไหลบ่าน้ำสูง เนื่องจากมีดินเหนียวในสัดส่วนมาก จึงทำให้ความเป็นเมืองฟองน้ำน้อยกว่าเมื่อเทียบกับเมืองอื่น ๆ

ส่วนซิดนีย์ ประเทศออสเตรเลีย ถูกจัดอันดับเป็นเมืองที่มีความเป็นฟองน้ำน้อยที่สุด โดยมีพื้นที่สีเขียวและสีน้ำเงินเพียง 24% และสวนสาธารณะหลายแห่งตั้งอยู่นอกใจกลางเมือง พื้นที่กลางเมืองส่วนใหญ่ปกคลุมด้วยพื้นผิวคอนกรีตที่ไม่ซึมน้ำ นอกจากนี้ ดินของซิดนีย์มีลักษณะเป็นดินเหนียวในสัดส่วนสูง ทำให้ศักยภาพการไหลบ่าน้ำอยู่ในระดับปานกลางถึงสูง

โคเปนเฮเกน กรณีศึกษาเชิงปฏิบัติ

ตรงข้ามกับเมืองที่ประเมินตามความเป็นฟองน้ำตามธรรมชาติ โคเปนเฮเกน คือหนึ่งในตัวอย่างสำคัญที่สร้างตนเองให้เป็นเมืองฟองน้ำ หลังจากน้ำท่วมใหญ่ในปี 2011 เมืองได้เปิดตัว "แผนจัดการน้ำท่วม Cloudburst" เพื่อป้องกันฝนตกหนักและระดับน้ำทะเลที่สูงขึ้น แผนดังกล่าวผสมผสานโครงสร้างพื้นฐานสีเขียว

เช่น สวนสาธารณะสำหรับกักเก็บน้ำ (Enghave Park) และลานสาธารณะที่ซึมน้ำได้ (Karen Blixens Square) เข้ากับโครงสร้างพื้นฐานสีเทาขนาดใหญ่ เช่น อุโมงค์ใต้ดินขนาดใหญ่เพื่อเก็บและเบี่ยงเบนน้ำฝน วิธีผสมผสานนี้ทำให้โคเปนเฮเกนกลายเป็นต้นแบบระดับโลกของการปรับตัวต่อการเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศ

นอกจากนี้ ยังมีโครงการใหม่ ๆ เช่น สวนป่าเบญจกิติในกรุงเทพฯ การฟื้นฟูพื้นที่ชุ่มน้ำในเมืองซานย่า รวมถึงการวางแผนเมืองฟองน้ำในเบอร์ลินและจาการ์ตา แสดงให้เห็นถึงการเคลื่อนไหวในระดับโลกที่มุ่งปรับภูมิทัศน์เมืองให้ทนทานต่อภัยน้ำท่วม

เมืองฟองน้ำป้องกันน้ำท่วมได้อย่างไร

เมืองฟองน้ำ สามารถดูดซับน้ำส่วนเกินและค่อย ๆ ปล่อยกลับลงแม่น้ำและระบบน้ำได้ช้าลง การเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศกำลังส่งผลต่อระบบภูมิอากาศ นำไปสู่ฝนตกหนัก น้ำท่วม และภัยแล้ง ผลกระทบของสภาพอากาศสุดขั้วนี้จะรุนแรงขึ้นตามการเพิ่มขึ้นของอุณหภูมิโลก

ข้อมูลล่าสุดของสหประชาชาติระบุว่า 40% ของภัยพิบัติจากสภาพอากาศทั่วโลกเกี่ยวข้องกับน้ำท่วม วิจัยของ Arup บริษัทที่ปรึกษาด้านวิศวกรรม ย้ำว่า จำเป็นต้องวัดและให้คุณค่ากับโครงสร้างพื้นฐานสีเขียวและสีน้ำเงิน เช่น ต้นไม้ หญ้า และบ่อน้ำ โดยการออกแบบเมืองต้องคำนึงถึงความเป็นฟองน้ำ โซลูชันที่ใช้ธรรมชาติแก้ปัญหาการเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศมีประสิทธิภาพคุ้มค่ามากกว่าวิธีทางวิศวกรรมถึง 50% และให้มูลค่าเพิ่มมากกว่าโครงสร้างพื้นฐานสีเทาถึง 28%

อย่างไรก็ตาม ความต้องการที่อยู่อาศัยกำลังกดดันพื้นที่สีเขียวในเมือง ส่งผลต่อความเป็นฟองน้ำของเมือง แต่หลายเมืองตั้งแต่เซี่ยงไฮ้ ประเทศจีน ไปจนถึงคาร์ดิฟฟ์ ในเวลส์ กำลังบูรณาการการจัดการน้ำท่วมเข้าไปในการวางแผน เซี่ยงไฮ้หันมาใช้แม่น้ำช่วยจัดการปัญหาระบายน้ำในเมือง ขณะที่คาร์ดิฟฟ์นำ “สวนฝน” มาใช้เพื่อป้องกันไม่ให้น้ำฝนไหลเข้าสู่ระบบบำบัดน้ำเสียเกินกำลัง

ปัจจุบันมีประชากรราว 4.4 พันล้านคนอาศัยอยู่ในเมือง การบรรเทาผลกระทบจากฝนตกหนักและน้ำท่วมผ่านการวางผังเมืองเชิงนวัตกรรมจึงเป็นสิ่งสำคัญ รายงานของ World Economic Forum เรื่อง Delivering Climate-Resilient Cities ระบุว่า

เมืองสามารถปกป้องประชาชนและทรัพย์สินจากผลกระทบของการเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศและภัยธรรมชาติได้มากขึ้น ด้วยการลงทุนในโครงสร้างพื้นฐานที่มีความยืดหยุ่นต่อสภาพภูมิอากาศ