นายจ้างอ่วม กัมพูชากลับบ้าน ลาว-เมียนมาไม่ทำก่อสร้าง
ความไม่สงบชายแดนไทยกัมพูชาได้ผลักให้แรงงานชาวกัมพูชาที่อาศัยอยู่ในไทยเดินทางกลับบ้านเกิดเป็นจำนวนมาก สื่อหลายสำนักรายงานยอดผู้เดินทางผ่านด่านบ้านแหลมว่า มีผู้เดินทางผ่านจุดผ่านด่านบ้านแหลมแล้วมากกว่า 300,000 คนด้วยเหตุผลหลายประการ เหตุผลที่พบได้บ่อยตามการพูดคุยกับนายจ้างของแรงงานกัมพูชามี 2 ประการคือ
- แรงกดดันจากทางบ้าน คำขู่ถอนสัญชาติ หรือยึดที่ดินหากไม่กลับไป แรงงานมักถูกกดดันจากครอบครัว ที่ถูกกดดันจากเจ้าหน้าที่ท้องถิ่นมาอีกทีหนึ่ง นายจ้างกล่าวว่าเป็นเหตุผลส่วนใหญ่ที่ทำให้แรงงานกลับบ้าน
- กลัวคนไทยทำร้าย หลังมีการเผยแพร่วิดีโอการทำร้ายแรงงานที่ซอยกีบหมู รวมถึงการทำร้ายร่างกายแรงงานในพื้นที่ต่าง ๆ ที่ไม่ได้ถูกนำเสนอผ่านสื่อ แรงงานหลายคนรู้สึกไม่ปลอดภัย แม้หลายหน่วยงานภาครัฐของไทยหรือนายจ้างพยายามสร้างความมั่นใจ แต่ก็ไม่สามารถทำให้แรงงานรู้สึกปลอดภัยได้ นอกจากนี้ หลายคนที่มีภูมิลำเนาอยู่บริเวณชายแดน ยังมีความเป็นห่วงครอบครัวของตน หรือกลัวว่า หากความขัดแย้งยืดเยื้อหรือทวีความรุนแรง การเดินทางกลับบ้านเกิดอาจเป็นไปได้ยากขึ้นอีก
การเดินทางกลับระลอกใหญ่ของแรงงานกัมพูชานำมาสู่คำถามที่ว่า จะทำอย่างไรกับช่องว่างที่หายไป? มีการแสดงความคิดเห็นผ่านสื่อสังคมออนไลน์ให้เพิ่มการจ้างงานแรงงานจากประเทศอื่น อาทิ เมียนมา และลาว มาทดแทน แต่การทำแบบนั้นเป็นไปได้จริงหรือ?
เศรษฐกิจไทยเจ็บแค่ไหน เมื่อแรงงานกัมพูชาหายไป
ตามข้อมูลสำนักบริหารแรงงานต่างด้าว เดือนพฤษภาคม 2568 ก่อนความขัดแย้งจะปะทุขึ้น ประเทศไทยมีแรงงานกัมพูชาในระบบรวม 512,184 คน แต่อาจารย์อัทธ์ พิศาลวานิช ผู้เชี่ยวชาญด้านเศรษฐกิจระหว่างประเทศอาเซียนกล่าวว่า มีแรงงานกัมพูชาในประเทศไทย รวมทั้งในและนอกระบบถึง 1.2 ล้านคน แล้วแรงงานเหล่านี้ทำงานอยู่ใน 2 ภาคส่วนใหญ่คือ ก่อสร้าง และการเกษตร
อาจารย์อัทธ์กล่าวว่า มีแรงงานกัมพูชาในภาคการก่อสร้างราว 300,000 คน คิดเป็น 14% ของแรงงานในภาคการก่อสร้างที่มีแรงงาน 2.2 ล้านคน และในปี 2567 แรงงานกัมพูชาในภาคการก่อสร้างสร้าง GDP ให้ประเทศไทย 190,000 ล้านบาท
ส่วนในภาคการเกษตร มีแรงงานกัมพูชาอยู่ 325,000 คน คิดเป็น 3% ของแรงงานภาคการเกษตรในไทยทั้งหมด 12 ล้านคน และสร้าง GDP ให้เศรษฐกิจไทยปีก่อน 45,000 ล้านบาท
ส่วนในภาคอื่น ๆ ที่ไม่ใช่การเกษตรและก่อสร้างนั้น มีแรงงานกัมพูชาอยู่ 325,000 คน สร้างรายได้ให้ประเทศไทยมากกว่า 100,000 ล้านบาทในปีก่อน
รวม 3 ส่วน จะเห็นว่าแรงงานกัมพูชาสร้างรายได้ให้เศรษฐกิจไทยมากถึง 935,000 ล้านบาท หรือราว 5% ของ GDP ไทย เมื่อแรงงานกัมพูชาเดินทางกลับประเทศระลอกใหญ่และมีแนวโน้มจะเดินทางกลับเพิ่มขึ้นเรื่อย ๆ นั้น อาจารย์อัทธ์ชี้ว่าจะสร้างความเสียหายทางเศรษฐกิจให้ไทยมากทีเดียว
“ถ้าหายไป 300,000 คน ก็จะสร้างผลกระทบทั้งต่อเศรษฐกิจ ทั้งต่อภาคก่อสร้างและการเกษตรถึง 230,000-250,000 ล้านบาทต่อปี หากคิดเป็นตัวเลขต่อเดือนก็ราว 19,000-20,000 ล้านบาทต่อเดือน”
นายจ้างอ่วม แรงงานหายเหมือนถูกฟ้าผ่า
เมื่อแรงงานเดินทางกลับบ้านกันเป็นจำนวนมาก สิ่งที่ภาคธุรกิจในไทยกำลังเผชิญคือ การขาดแคลนแรงงานฉับพลัน ทีม Spotlight ได้พูดคุยกับคุณณัฐ (ไม่เปิดเผยชื่อจริง) ผู้รับเหมาก่อสร้างในเขตกรุงเทพมหานครและนนทบุรี ผู้ได้รับผลกระทบจากการเดินทางกลับของแรงงานกัมพูชาจนแทบจะดำเนินกิจการต่อไปไม่ได้
“ถ้าพูดตามตรงอารมณ์เหมือนล้มละลายอะครับ” คุณณัฐกล่าว “ผมมีคนแต่ไม่มีงาน ผมยังพอหาอะไรเลี้ยงดูลูกน้องได้ แต่ตอนนี้เรามีงานแต่ไม่มีคน ไม่ได้กระทบแค่ผม แต่กระทบลูกค้าที่เรารับงานมาด้วย และในภาคก่อสร้างไม่ใช่แค่ผม ที่คุย ๆ กันมา ไปถามได้เลยเดือดร้อนกันหมด”
คุณณัฐเคยมีลูกจ้างในบริษัทรับเหมาของเขา 32 คน เป็นแรงงานชาวกัมพูชาทั้งหมด ตั้งแต่ความไม่สงบระหว่างสองชาติปะทุ คุณณัฐกล่าวว่า เขาเหลือแรงงานอยู่เพียง 2 คนเท่านั้น และแม้พยายามหาแรงงานมาทดแทน แต่คุณณัฐก็ไม่ประสบความสำเร็จนัก
“ถ้าไปซื้อข้าว ร้านนี้ไม่ขายก็ไปร้านอื่นได้ใช่ไหม แต่แรงงานเนี่ย ผมเดินไปหาคนเมียนมา มันต้องมีกระบวนการ ต้องดูแลเรื่องเปลี่ยนนายจ้าง เรื่องใบอนุญาตทำงาน ต่าง ๆ ไม่ใช่ว่าอยากเอามาทำ แล้วเอามาได้เลยง่าย ๆ แบบนั้น มันมีขั้นตอนและเวลาของมัน […] ผมคุยกับบริษัทที่ผมรับงานให้ ตอนนี้เขาก็ยังให้โอกาสเราอยู่ ให้เราหาคนมา แต่เราก็หายาก หาเมียนมา หาลาว พวกนี้เขาก็ไม่ค่อยเอางานก่อสร้าง มีคนบอก เมียนมา ลาวเยอะแยะ ผมอยากให้มาดูเอง เมียนมาบางคนเขาก็อยากทำงานโรงงาน ไม่ค่อยมีใครอยากทำก่อสร้างหรอก […] แล้วที่ผมติดต่อไป ไม่มีเลยสายก่อสร้าง มีแต่สายโรงงาน สายร้านอาหาร สายแม่บ้าน ทั้งลาวและเมียนมา ตอนนี้แรงงานเมียนมาก็เนื้อหอมมากในตอนนี้”
ธุรกิจรับเหมาก่อสร้างของคุณณัฐต้องหยุดชะงัก ทำได้เพียงใช้แรงงานที่เหลืออยู่เพียง 2 คนคอยเก็บงานที่เหลืออยู่เพื่อให้สามารถเบิกเงินมาเป็นค่าแรงได้ แต่ไม่หวังว่าสามารถก่อสร้างโครงการจนสำเร็จทั้งหมดได้ด้วยแรงงานเพียงสองคน
“เอาง่าย ๆ ว่าเหมือนฟ้าผ่าเลย มาตู้มเดียว เหลือรอดชีวิตอยู่ 2 คน […] ตอนนี้งานบางส่วนที่ทำไว้มันไม่จบ เราจะหาคนมาทำต่อ ก็ใช้เวลาในการหา ก็คั่งค้าง คาราคาซัง ผมเหลือลูกน้องอยู่ 2 คนก็ต้องค่อย ๆ เก็บไปให้มันจบ เพื่อที่เราจะได้เบิกเงินชุดนี้ได้แล้วค่อยว่ากันต่อ” คุณณัฐกล่าว และคิดว่าอาจต้องเริ่มนับหนึ่งใหม่ในวัยกลางคน หากแรงงานกัมพูชาที่เขาเคยจ้างไม่สามารถกลับมาได้ภายใน 1-2 เดือนนี้
“ผมก็คิดอย่างเดียวเลยว่า น่าจะต้องไปหาอย่างอื่นทำแล้ว ตอนนี้ก็คุยกับครอบครัวไว้แล้ว เครื่องมือทำงานเราก็คงต้องเก็บ หรือเอาไปขาย ก็คงต้องดูอีกทีหลังผ่านเดือนนี้ไปให้ได้ก่อน”
หาแรงงานชาติอื่นทดแทนได้จริงไหม?
มีการเสนอทางออกสำหรับการขาดแคลนแรงงานกัมพูชาด้วยการใช้แรงงานจากชาติอื่น ในส่วนนี้ คุณสมพงษ์ สระแก้ว ผอ.มูลนิธิเครือข่ายส่งเสริมคุณภาพชีวิตแรงงาน หรือ Labour Protection Network (LPN) ผู้ทำงานใกล้ชิดแรงงานข้ามชาติในประเทศไทย กล่าวว่า การทดแทนแรงงานกัมพูชาด้วยแรงงานชาติอื่นนั้น เป็นไปได้ยาก
“คนพูดแบบนี้คือไม่รู้เหตุผล พูดอย่างไม่รู้ว่าปัญหามันคืออะไร” คุณสมชายกล่าว “เขาพูดไม่รู้ว่าคาแรกเตอร์ของแต่ละสัญชาติเขาเป็นอย่างไร มีค่านิยมหรือความถนัดที่ต่างกัน อย่างคนลาวเขาไม่ลงประมง เขาไม่ทำเรื่องแปรรูปสัตว์น้ำ อะไรยากลำบากเขาไม่ทำ เขามักทำในภาคบริการ แม่บ้าน ร้านค้าขนาดย่อยอะไรแบบนั้น ก่อสร้างเขาไม่ทำ ปกติก่อสร้างจะเป็นเมียนมาหรือกัมพูชาเท่านั้น ประมงก็พม่าและกัมพูชา ส่วนตามโรงงานก็ไม่ค่อยมีแรงงานลาว แล้วจะเอาชาติไหนมาแทน”
การแบ่งภาคแรงงานสำหรับแต่ละชาติไม่ใช่ข้อบังคับ หากแต่เป็นแนวทาง เป็นวิถีของแรงงานข้ามชาติในไทยที่ทำกันมาอย่างยาวนาน นอกจากนี้คุณนิลุบล พงษ์พยอม ผู้ก่อตั้งกลุ่มนายจ้างสีขาว กลุ่มนายจ้างที่ใช้แรงงานต่างด้าว เป็นอีกคนที่ยืนยันว่ามีการแบ่งประเภทการทำงานตามเชื้อชาติจริง
นอกจากนี้คุณสมชายยังกล่าวว่า หากมองหาแรงงานจากนอกภูมิภาค อย่างบังกลาเทศ หรือปากีสถาน แม้ไม่ถึงกับเป็นไปไม่ได้ แต่ก็เป็นไปได้ยากมาก เพราะความแตกต่างด้านวัฒนธรรมที่อาจทำให้การจ้างงานคนกลุ่มนี้จำนวนมากมีความซับซ้อนกว่า
“ในภูมิภาคเรายังมีความเป็นพุทธศาสนิกชน จะจัดการได้ดีกว่า จะไปเอาบังกลาเทศหรือปากีสถานมา มีความแตกต่างเยอะเกินไป”
แทนยาก แต่อาจแทนได้ ในระยะสั้นภาครัฐต้องอุดหนุน
สำหรับนายจ้างและภาคประชาสังคม ความหวังคือการที่สถานการณ์ความไม่สงบระหว่างสองประเทศทุเลาลงมากพอให้แรงงานเดิมเดินทางกลับประเทศได้ และการใช้แรงงานกัมพูชาเป็นไปเหมือนเดิม แต่ผู้เชี่ยวชาญด้านเศรษฐศาสตร์ระหว่างประเทศคิดว่าเป็นไปได้ยาก
“ผมว่าโอกาสกลับเข้ามายาก ถ้า [กัมพูชา] ยังอยู่ภายใต้ฮุน เซน” อาจารย์อัทธ์กล่าว
อาจารย์อัทธ์กล่าวว่า ความเป็นไปได้ที่แรงงานกัมพูชาที่กลับประเทศแล้วจะเดินทางกลับเข้ามาในไทยเป็นเรื่องยาก และหากกลับเข้ามาได้ผ่านช่องทางธรรมชาติก็คงเป็นตัวเลขน้อยมาก จนไม่สามารถสร้างความเปลี่ยนแปลงทางเศรษฐกิจได้มากนัก ดังนั้นไทยจะต้องมองหาแรงงานจากแหล่งใหม่ ซึ่งก็คือ ลาว เมียนมา และเอเชียใต้
“ในระยะสั้น หน่วยงานรัฐต้องทำแผนพาแรงงานกัมพูชากลับประเทศ และหาแรงงานทดแทน คือ เมียนมาและลาว ซึ่งผมคิดว่า ในระดับ 300,000 คน การหาแรงงานทดแทนพอเป็นไปได้อยู่ แต่ถ้าเกิน 300,000 คน ไทยอาจต้องหาแรงงานจากเอเชียใต้ อย่างศรีลังกาและบังกลาเทศเพิ่ม”
อาจารย์อัทธ์ชี้ว่า การหาแรงงานทดแทนในระยะสั้น คือภายใน 1 เดือน จะต้องหาแรงงานไทย และจากลาว–เมียนมา ส่วนแรงงานเอเชียใต้อาจใช้เวลา 3 เดือนขึ้นไป อย่างไรก็ตาม การใช้แรงงานจากแหล่งใหม่มีข้อจำกัดอยู่
“เมียนมากับลาวอาจจะมาแทนในภาคการเกษตรและบริการได้ ส่วนก่อสร้างน่าจะหามาทดแทนยาก” อาจารย์อัทธ์กล่าว พร้อมชี้ว่า แรงงานในภาคก่อสร้างหายไป 14% การแก้ไขปัญหาระยะสั้นเพื่อให้ผู้ประกอบการในภาคการก่อสร้าง “ไม่ล้ม” คือการใช้แรงงานไทยทดแทน แต่เพราะภาคก่อสร้างไม่ใช่ตลาดงานที่แรงงานกลุ่มอื่นสนใจนัก จึงต้องให้สิทธิพิเศษเพื่อจูงใจแรงงาน
“จะทำให้ภาคก่อสร้างไม่เสียหาย รัฐกับเอกชนต้องมีแรงจูงใจให้แรงงานไทย เช่น ค่าแรงพิเศษ ซึ่งผู้ประกอบการเป็นผู้รับผิดชอบ และส่วนอื่นรัฐบาลสนับสนุน เช่น เงินกู้ยืมจากสถาบันการเงินที่ให้ดอกเบี้ยเป็นพิเศษ เพื่อช่วยค่าใช้จ่ายด้านดอกเบี้ยซื้อบ้านหรือซื้อรถ เป็นต้น”
นอกจากนี้ อาจารย์อัทธ์ยังชี้ว่า รัฐควรเปิดทางให้กระบวนการนำแรงงานจากลาวและเมียนมาเข้ามาอย่างถูกกฎหมายเป็นเรื่องง่ายขึ้น เพื่อแก้ปัญหาแรงงานขาดแคลนทดแทนแรงงานกัมพูชา แต่ควรระวังไม่ให้มีกลุ่มคนบางกลุ่มเข้ามาเอาเปรียบแรงงานและผู้ประกอบการในการพาแรงงานเข้ามา ซึ่งอาจารย์กล่าวว่า การปล่อยให้มีคนหาผลประโยชน์ในวิกฤตแรงงานนั้น “เป็นการซ้ำเติม ทำให้ภาคการผลิตต่าง ๆ ได้รับผลกระทบมากขึ้น”
ท้ายที่สุด อาจารย์อัทธ์ พิศาลวานิช มองว่า แนวทางการดึงแรงงานกลับบ้านของกัมพูชามีขึ้นเพื่อกดดันไทยทางเศรษฐกิจ แต่ดูเหมือนว่าจะทำร้ายเศรษฐกิจตนเองมากกว่า
“การดึงแรงงานกัมพูชากลับบ้านของรัฐบาลกัมพูชาเป็นการกดดันทางเศรษฐกิจไทย แต่ก็เป็นการกดดันตัวเองด้วย […] ผลของเรานั้น เราได้อยู่แล้ว แต่เขาจะได้รับผลกระทบมากกว่า ในแง่ของแรงงานและครัวเรือนที่จะไม่มีรายได้ กระทบเศรษฐกิจแรงงานเขาเอง และอีกข้อคือ เป็นแรงกดดันต่อฮุน เซน คนที่กลับไปก็จะไม่พอใจฮุน เซน”