อัตลักษณ์พระสมเด็จฯ 3 แบบ

อัพเดต 7 ชั่วโมงที่ผ่านมา • เผยแพร่ 7 ชั่วโมงที่ผ่านมา

ภาพไฮไลต์

อัตลักษณ์นั้นหมายถึง ลักษณะเฉพาะของสิ่งใดสิ่งหนึ่งซึ่งทำให้สิ่งนั้นเป็นที่รู้จักหรือจำได้

การพิสูจน์อัตลักษณ์นั้น เป็นขั้นตอนที่สำคัญมากในการพิสูจน์หลักฐาน โดยเฉพาะอย่างยิ่งในการพิสูจน์อัตลักษณ์บุคคล เพื่อระบุตัวตนของบุคคลที่ต้องการพิสูจน์

หัวใจสำคัญก็คือสิ่งที่นำมาพิสูจน์นั้น ต้องแสดงให้เห็นถึงอัตลักษณ์หรือลักษณะเฉพาะตัวของบุคคลที่ต้องการพิสูจน์นั้นได้จริงๆ โดยไม่ซ้ำกับบุคคลอื่น อัตลักษณ์บุคคลสามารถมีได้หลายรูปแบบ ทั้งที่มีมาตั้งแต่กำเนิด เช่น ลายพิมพ์นิ้วมือ แผนที่ม่านตา ดีเอ็นเอ ฯลฯ หรือที่เกิดขึ้นในภายหลัง เช่น ลักษณะของการทำฟัน ตำหนิแผลเป็น ลายเซ็นหรือลายมือเขียน เป็นต้น

อัตลักษณ์หรือลักษณะเฉพาะตัวของพระสมเด็จฯของท่านเจ้าประคุณสมเด็จโต ก็เช่นกัน สามารถมีได้หลายรูปแบบ “ศาสตร์แห่งพระสมเด็จ” ขออนุญาตนำเสนอ โดยสรุปเป็นอัตลักษณ์สำคัญ 3 รูปแบบได้ดังนี้

อัตลักษณ์ที่เกิดจากช่างผู้แกะแม่พิมพ์พระ

ช่างผู้แกะแม่พิมพ์พระสมเด็จฯของท่านเจ้าประคุณสมเด็จโตนั้นมีหลายกลุ่ม แต่จะมีเฉพาะกลุ่มที่มีทักษะความชำนาญทางช่างสูงเท่านั้น ที่จะแสดงให้เห็นถึงอัตลักษณ์เชิงช่าง ซึ่งเป็นลักษณะเฉพาะตัว กล่าวคือเมื่อเห็นผลงานแล้วจะบอกได้ทันทีว่าเป็นงานที่สร้างโดยช่างคนไหนหรือตระกูลช่างตระกูลไหน เปรียบเสมือนลายเซ็นที่มีลักษณะเฉพาะตัวเช่นกัน จากหลักฐานทางประวัติศาสตร์และหลักฐานเชิงประจักษ์ต่างๆ สามารถบอกได้ว่า พระสมเด็จฯกลุ่มพิมพ์ทรงมาตรฐาน ตามตำราของตรียัมปวายนั้น แกะแม่พิมพ์โดยช่างที่มีความชำนาญสูงในระดับช่างหลวง การทำความเข้าใจถึงอัตลักษณ์เชิงช่างในกลุ่มนี้ จะทำให้เข้าใจถึงลักษณะเฉพาะของพระสมเด็จฯของท่านเจ้าประคุณสมเด็จโตได้เป็นอย่างดี การจดจำตำหนิจากพระสมเด็จฯองค์ต้นแบบหรือพระองค์ครูเพียงอย่างเดียว โดยขาดความเข้าใจถึงเรื่องอัตลักษณ์เชิงช่างนั้น ไม่สามารถช่วยให้เข้าใจถึงเรื่องพิมพ์ทรงของพระสมเด็จฯได้อย่างถ่องแท้

อัตลักษณ์ที่เกิดจากเนื้อหามวลสาร

พระสมเด็จฯแบบกรอบสี่เหลี่ยมนั้น ตำราของ ตรียัมปวาย บอกว่าเริ่มสร้างเมื่อประมาณปี พ.ศ. 2409 โดยพระสมเด็จฯแบบกรอบสี่เหลี่ยมที่สร้างในยุคแรกๆนั้นมักจะเป็นแบบ 5 ชั้น 6 ชั้น 7 ชั้น หรือที่เรียกกันว่าพระสมเด็จวัดเกศไชโย และพระสมเด็จที่สร้างในช่วงต่อมาจนถึงยุคท้ายๆนั้นมักจะเป็นพระสมเด็จฯแบบฐาน 3 ชั้น หรือที่เรียกว่า พระสมเด็จวัดระฆังฯ หรือพระสมเด็จวัดบางขุนพรหม น่าสังเกตว่าเนื้อพระสมเด็จฯในกลุ่มพิมพ์ทรงมาตรฐานของพระสมเด็จฯทั้ง 3 วัดนี้ แต่ละวัดจะมีลักษณะเฉพาะของตัวเอง (อาจมีเนื้อข้ามวัดกันได้บ้าง เช่นพระสมเด็จวัดบางขุนพรหมเนื้อวัดระฆังฯ หรือพระสมเด็จวัดเกศไชโยเนื้อวัดระฆังฯ) อย่างไรก็ตาม เนื้อพระสมเด็จฯทั้ง 3 วัดนี้ ต่างก็มีลักษณะคล้ายกันบางประการ ที่สามารถสังเกตได้ด้วยตาผ่านกล้องขยายกำลังต่ำๆได้เช่นเดียวกัน อาจจะเรียกว่าเป็นลักษณะของ “เนื้อพระสมเด็จ” ที่มีลักษณะเฉพาะตัว

“ตรียัมปวาย” ได้กำหนดลักษณะของเนื้อพระสมเด็จฯ ว่าต้องมีลักษณะสำคัญคือ “พิจารณาได้ง่าย” หรือ “เนื้อจัด” โดยขยายความว่าหมายถึง “ความละเอียด ความนุ่ม ความแกร่ง น้ำหนัก ความหนึก ความฉ่ำ ความซึ้ง การแตกลายงา การแตกลายสังคโลก การลงรักเก่าทองเก่า การลงทองล่องชาดเก่า แป้งโรยพิมพ์ และทรายเงินทรายทอง …”
การที่ลักษณะเฉพาะของ “เนื้อพระสมเด็จ” สามารถนำมากำหนดเป็นอัตลักษณ์ของพระสมเด็จฯได้เช่นเดียวกันนี้ เนื่องจากการพิสูจน์ “เนื้อพระสมเด็จ” นั้น ถือว่าเป็นเรื่องที่มี “คุณค่าในการพิสูจน์” ค่อนข้างมากในทางพิสูจน์หลักฐาน ในการวิเคราะห์ทางวิทยาศาสตร์ในสาขาวัสดุวิทยานั้น การดูเพียงสภาพผิวภายนอกด้วยกล้องขยายกำลังปานกลางก็สามารถจะสามารถแยกแยะประเภทของวัสดุได้เช่นเดียวกัน

อาจารย์ประจำ อู่อรุณ ผู้เชี่ยวชาญพระเครื่องอาวุโส ได้เคยกล่าวไว้ว่า “เนื้อพระสมเด็จฯ” นั้นมีลักษณะเฉพาะ พระสมเด็จฯวัดเดียวกันแต่ละองค์นั้นอาจจะมีลักษณะโดยทั่วไปไม่เหมือนกันนัก แต่จะมีลักษณะบางอย่างร่วมกันที่บอกได้ว่าเป็น “เนื้อพระสมเด็จฯ”

มีประเด็นคำถามว่า การวิเคราะห์เนื้อพระสมเด็จฯ โดยการนำเครื่องมือสมัยใหม่ต่างๆมาวิเคราะห์หาปริมาณแร่ธาตุต่างๆนั้นสามารถช่วยในการพิสูจน์หาพระสมเด็จฯแท้ได้หรือไม่ “ศาสตร์แห่งพระสมเด็จ” เห็นว่าประเด็นสำคัญก็คือ ก่อนอื่นต้องรู้ก่อนว่า พระสมเด็จฯองค์ต้นแบบที่ใช้อ้างอิงนั้นมีที่มาที่น่าเชื่อถือหรือไม่ มีปริมาณแร่ธาตุองค์ประกอบต่างๆเป็นอย่างไร และต้องรู้ด้วยว่าพระที่สร้างเลียนแบบมาในภายหลังนั้นมีโอกาสที่จะมีปริมาณแร่ธาตุองค์ประกอบต่างๆแตกต่างจากพระสมเด็จฯต้นแบบหรือไม่อย่างไร สมมติว่าทั้งพระองค์ต้นแบบและพระที่สร้างเลียนแบบในภายหลังสร้างจากปูนเปลือกหอยเหมือนกัน ค่าปริมาณแร่ธาตุที่วัดได้จะแตกต่างกันหรือไม่ หรือการพบแร่ธาตุบางอย่างที่พบในพระสมเด็จองค์ต้นแบบ (ถ้าเชื่อถือได้) นั้น เป็นการใส่ส่วนผสมโดยบังเอิญ หรือมีความสำคัญถึงขนาดบอกได้ว่าถ้าไม่มีไม่ใช่พระแท้ เป็นต้น ถ้าไม่สามารถสรุปประเด็นเหล่านี้ได้ คงไม่สามารถตอบคำถามได้ว่า การพิสูจน์แบบนี้มี “คุณค่าในทางพิสูจน์” มากน้อยเพียงใด

อัตลักษณ์ที่เกิดจากร่องรอยแห่งกาลเวลา

ร่องรอยแห่งกาลเวลาหรือธรรมชาติความเก่าของพระสมเด็จฯของท่านเจ้าประคุณสมเด็จโต นั้น เป็นสิ่งที่มีลักษณะเฉพาะตัวเช่นกัน เพียงแต่อาจจะมีน้ำหนัก หรือ “คุณค่าในทางพิสูจน์” น้อยกว่า อัตลักษณ์สองประเภทแรกที่กล่าวมาข้างต้นอยู่บ้าง เนื่องจากมีความเป็นไปได้เช่นกันที่พระที่สร้างในช่วงเวลาใกล้เคียงกันและสร้างจากวัตถุดิบที่คล้ายกันอาจจะปรากฏลักษณะของธรรมชาติความเก่าที่ใกล้เคียงกันเช่นกัน

ในการพิจารณาธรรมชาติความเก่านั้น วิธีที่ง่ายที่สุดก็คือการสังเกตจากพระองค์ต้นแบบหรือพระองค์ครู “ศาสตร์แห่งพระสมเด็จ” ได้เคยนำเสนอถึงเรื่องนี้โดยอ้างอิงแนวทางพิจารณาจากครูอาจารย์หลายๆท่านมาแล้ว อย่างไรก็ตามปัจจัยสำคัญที่ควรนำมาพิจารณาด้วยก็คือสภาพการเก็บรักษาหรือการใช้งานองค์พระที่อาจส่งผลต่อลักษณะร่องรอยธรรมชาติความเก่าด้วยเช่นกัน อาจารย์ประกิต หลิมสกุล หรือ พลายชุมพล แห่งหนังสือพิมพ์ไทยรัฐ เคยกล่าวไว้ว่า พระสมเด็จวัดบางขุนพรหมนั้นเป็นพระที่พิจารณายากเนื่องจากเป็นพระกรุ สภาพของพระนั้นมีหลากหลายเนื่องจากได้รับผลกระทบจากสิ่งแวดล้อมที่แตกต่างกัน

สำหรับเรื่องการพิสูจน์อายุพระด้วยเครื่องมือสมัยใหม่นั้น เป็นเรื่องที่น่าสนใจ แต่ก็อาจจะมีข้อจำกัดบางประการที่ต้องนำมาพิจารณา เช่น อายุพระสมเด็จฯที่ไม่ถึง 200 ปี อาจส่งผลต่อค่าความคลาดเคลื่อนที่เกิดจากกระบวนการวัดหรือไม่เป็นต้น อย่างไรก็ตามการรู้ถึงอายุพระเป็นเพียงข้อมูลประกอบเท่านั้น ไม่สามารถนำมาตัดสินได้ทันทีว่าเป็นพระที่ท่านเจ้าประคุณสมเด็จโตเป็นผู้สร้าง จะต้องพิจารณาประกอบกับข้อมูลอื่นๆอีกด้วย

บทสรุป

ในการพิจารณาพระสมเด็จฯของท่านเจ้าประคุณสมเด็จโตนั้น องค์ความรู้เรื่องอัตลักษณ์หรือลักษณะเฉพาะของพระสมเด็จฯนั้นถือว่าเป็นประโยชน์มาก โดยจะต้องพิจารณาทั้ง 3 ส่วนคือ อัตลักษณ์ที่เกิดจากช่างผู้แกะแม่พิมพ์พระ อัตลักษณ์ที่เกิดจากเนื้อหามวลสาร และ อัตลักษณ์ที่เกิดจากร่องรอยแห่งกาลเวลา ไปพร้อมๆกัน อย่างไรก็ตาม อาจมีการกำหนดลักษณะเฉพาะอื่นๆของพระสมเด็จฯ มาเป็นอัตลักษณ์อีกด้วยก็ได้ ถ้าลักษณะเฉพาะเหล่านั้นมี “คุณค่าแห่งการพิสูจน์” เพียงพอ

ติดตามอ่านเพิ่มเติมได้ที่เพจ พระสมเด็จศาสตร์ โดย พ.ต.ต.คมสัน สนองพงษ์ และขอขอบคุณ ผู้ช่วยศาสตราจารย์รังสรรค์ ต่อสุวรรณ ที่กรุณาเอื้อเฟื้อรูป พระสมเด็จวัดบางขุนพรหมองค์ครู เพื่อให้ความรู้ และขอขอบคุณท่านเจ้าของพระท่านปัจจุบัน พระองค์นี้เป็นพระสมเด็จวัดบางขุนพรหม พิมพ์เส้นด้ายที่งดงามมากอีกองค์หนึ่ง พิมพ์ย่อยฐานแคบ (นิรนาม แห่งนิตยสาร พรีเชียส ได้แบ่งไว้เป็น 7 พิมพ์ทรงย่อย) สังเกตจากลักษณะของฐานพระ (พระพิมพ์เส้นด้ายเป็นพระสมเด็จวัดบางขุนพรหมพิมพ์ที่พบมากที่สุด พอๆ กับพิมพ์สังฆาฏิ) พิมพ์ทรงถูกต้องตามตำรา มีความคมชัดงดงาม เส้นซุ้มและเส้นองค์พระรวมถึงเส้นฐาน เป็นลักษณะเหมือนเส้นลวดๆ หรือเส้นด้าย ที่เป็นที่มาของชื่อพิมพ์ เส้นซุ้มค่อนข้างสอบลงด้านล่าง มีวรรณะขาว เนื้อมีลักษณะหนึกแกร่ง มีการแตกลายงาโดยทั่วไปบริเวณด้านหน้าซึ่งเป็นลักษณะของพระเนื้อแกร่งที่ลงรัก มีคราบขี้กรุและคราบรักหลงเหลือปรากฏให้เห็นบริเวณด้านหน้าและด้านหลังองค์พระ (ด้านหลังค่อนคราบข้างหนา) ด้านหลังเป็นแบบหลังเรียบผสมสังขยา มีรอยยุบย่นโดยทั่วไป ตัดขอบพอดีเส้นบังคับพิมพ์ที่เป็นสันนูน ไม่ปรากฏรอยขอบปลิ้นชัดเจนนัก ซึ่งขอบปลิ้นมักจะพบในพระสมเด็จวัดบางขุนพรหม ด้านหลังเห็นเป็นรอยปริแยกตามแนวขอบสามด้านยกเว้นด้านบนคล้ายวัดระฆังฯ เป็นองค์ต้นแบบที่ดีเพื่อใช้ในการศึกษาหาความรู้เกี่ยวกับพระสมเด็จวัดบางขุนพรหม ติดตามอ่านบทความอื่นเพิ่มเติมได้ที่คอลัมน์ ศาสตร์แห่งพระสมเด็จ

ผู้เขียน พ.ต.ต.คมสัน สนองพงษ์ อดีตตำรวจพิสูจน์หลักฐาน
เพจเฟซบุ๊ก – พระสมเด็จศาสตร์