ประวัติไม้ยมก (ๆ) เส้นทาง 600 ปี ของเครื่องหมายคำซ้ำในภาษาไทย
ร่องรอยของไม้ยมก (ๆ) พบมาตั้งแต่สมัยสุโขทัยแล้ว ก่อนจะมีพัฒนาการเรื่อยมาจนอยู่ในรูปแบบที่เราเห็นในปัจจุบัน ไม้ยมกมาจากไหน เป็นมายังไง ? นี่คือประวัติไม้ยมก (ฉบับย่อ)
ก่อนอื่น คำว่า ยมกเป็นคำมคธ-สันสกฤต แปลว่า สอง หรือ คู่ เราพบคำเดียวกันนี้อยู่ในคัมภีร์พุทธศาสนาตอนที่พระพุทธเจ้าทรงทำ “ยมกปาฏิหาริย์” คือปาฏิหาริย์คู่ โดยพระองค์ทรงบันดาลให้ท่อน้ำกับท่อไฟพุ่งออกจากพระวรกายพร้อมกัน
อักษรไทยที่ใช้ในสมัยพ่อขุนรามคำแหงยังไม่มีไม้ยมก คำไหนพูดซ้ำ ก็เขียนคำเดิมนั้นซ้ำไปเลย ดังใน จารึกพ่อขุนรามคำแหง(จารึกหลักที่ 1) ว่า “เมื่อชั่วพ่อกูกูพร่ำบำเรอแก่พ่อกู กูบำเรอแก่แม่กู”
กระทั่งถึงสมัย จารึกวัดศรีชุม(จารึกหลักที่ 2) จึงปรากฏเครื่องหมายคล้ายเลข 2 ไทย (๒) ที่หมายถึง ซ้ำแต่เป็นเครื่องหมายคล้ายเครื่องหมายถูกหรือไม้หันอากาศไม่มีหัว อยู่บนตัวอักษร เช่น วงั, ญงัฯลฯ ออกเสียงว่า วัง, ยังตามลำดับ ซึ่งแต่เดิม (จารึกพ่อขุนรามฯ) คำเดียวกันจะเขียนว่า วงง, ญงงกล่าวคือ เขียนตัวหลังซ้อนกัน เพื่อเป็นตัวสะกดของพยัญชนะต้นกับเสียง อะ
บทบาทของสัญลักษณ์ข้างต้นในจารึกวัดศรีชุม จึงมีหน้าที่เหมือนไม้ยมก
เครื่องหมายดังกล่าวปรากฏอยู่ในจารึกวัดศรีชุม 14 คำ แม้จะเป็นจารึกที่ไม่ระบุศักราช แต่สันนิษฐานกันว่า ผู้แต่งจารึกหลักนี้คือ มหาเถรศรีศรัทธาสร้างขึ้นเมื่อประมาณ พ.ศ. 1884-1910 ห่างจากจารึกพ่อขุนรามคำแหง (สร้าง พ.ศ. 1826) ราว ๆ 60-80 ปี
จะเห็นว่า ไม้ยมกยุคแรกเป็นเครื่องหมายอักษรซ้อน หรือแทนตัวอักษร 2 ตัวเท่านั้น ไม่ใช่คำซ้ำ
ต่อมาจึงมีผู้ประดิษฐ์ไม้ยมกอีกรูปแบบขึ้น คือเขียนเป็นเลข 2 ไทย (๒) แบบเก่า ซึ่งใช้กันมาตั้งแต่สมัยสุโขทัยเรื่อยมาถึงอยุธยา เป็น “๒” ที่หางไม่ได้ตวัดหักยกขึ้นอย่างในปัจจุบัน แต่ลากลงไปอีกบรรทัด เลข 2 แบบโบราณนี้จะเขียนท้ายคำที่กล่าวซ้ำ หรือกล่าว 2 หน ปรากฏอยู่ใน จารึกวัดเขมา หรือจารึกสุโขทัยหลักที่ 14 ดังว่า
“อีบุนรักลูกธรรมบุตรผ้าขาวเทพแลอำแดงยอด มีสรธาแลไว้บริบัดพระเจ้าส่งบุญไปแก่เผือ ส่วนกูไส้ปรารถนาโพธิสมภาร เมื่อใดแลกูไปมิถึงแก่โพธิสมภาร แลกูเกิดมาชาติใด ๆก็ดี ขอกูมีปรีชญาและสมบัดิเกิดมาแก่กูทุก ๆกำเนิด…”
จารึกวัดเขมาสร้างขึ้นเมื่อ พ.ศ. 2079 ซึ่งเป็นช่วงเวลาทับซ้อนกับสมัยอยุธยาแล้ว (พระเจ้าอู่ทองสร้างอยุธยา พ.ศ. 1893)
ส่วนการใช้ไม้ยมกในอยุธยาก็มีพบร่องรอยอยู่บ้าง เช่น บันทึกรายวันของโกษาปานสมัยสมเด็จพระนารายณ์มหาราช (พ.ศ. 2199-2231) ความว่า “แลผ้าห่มนอนสองชั้น ๆหนึ่ง ผ้าฉีดสุรัดลายเพดานใส่สำลี”
อย่างไรก็ตาม คนยุคอยุธยาคงไม่ได้เคร่งครัดเรื่องการใช้ไม้ยมกมากนัก จึงยังพบการเขียนคำซ้ำอยู่เพื่อความสวยงามทางวรรณศิลป์ ดังปรากฏใน “กาพย์เห่เรือ” ของเจ้าฟ้าธรรมาธิเบศ ดังนี้
“เรื่อยเรื่อยมารอนรอนพิพากรจะตกต่ำ
สนธยาจะใกล้ค่ำ รำพึงหน้าเจ้าตราตรู
เรื่อยเรื่อยมาเรียงเรียงนกบินเฉียงไปทั้งหมู่
ตัวเดียวมาพลัดคู่ เหมือนพี่อยู่ผู้เดียวดาย”
นอกจากนี้ ใน “จินดามณี” ตำราอักษรศาสตร์สมัยอยุธยายังไม่พบการใช้ไม้ยมก หรือในสมัยรัตนโกสินทร์ตอนต้น วรรณคดีสำคัญ 2 เรื่องอย่าง “นิราศนรินทร์” และ “นิราศลำน้ำน้อย” ก็ไม่มีไม้ยมกเช่นกัน
ไม้ยมกสมัยรัตนโกสินทร์มาปรากฏอีกครั้งอยู่ท้ายตำรา “พิศาลการันต์”ชุดมูลบทบรรพกิจ ของ พระยาศรีสุนทรโวหาร(น้อย อาจารยางกูร, พ.ศ. 2365-2434) ซึ่งมีชีวิตอยู่ปลายรัชกาลที่ 2 ถึงรัชกาลที่ 5
ตำราดังกล่าวเป็นหนังสือสอนภาษาไทย ว่าด้วยการใช้เครื่องหมายทัณฑฆาต (์) แต่ในตัวอย่างคำที่ใช้ไม้ตรี (๊) ได้ปรากฏคำที่ใช้ไม้ยมก คือ “ไก่ร้องกุ๊ก ๆ, เป็ดร้องก๊าบ ๆ, จิ้งตกทักจ๊ก ๆ, หนูร้องจิ๊ด ๆ, นกร้องจิ๊ก ๆ”รวมถึงโคลงนำบทด้วย ดังว่า
“อักษรบ่อนนี้ชื่อ การันต์
คือบอกตัวสำคัญ เพิ่มท้าย
หากเติมเพื่อเพ็ญผัน ตามพากย์
เปลี่ยน ๆ เวียนยักย้าย ย้อมสร้อยเศศเสริม”
เรียกได้ว่าทั้งเลข ๒ กับไม้ยมกในสมัยสุโขทัย อยุธยา เรื่อยมาถึงรัตนโกสินทร์ตอนต้น ล้วนเขียนแบบเดียวกันหรือคล้ายกันมาก ๆ คือหางตกและตวัดซ้ายอยู่ใต้บรรทัด
กระทั่งมาถึงยุคที่ต้องกลายเป็นตัวพิมพ์ ตัวอักษรแต่ละตัวต้องอยู่ในฐานของตัวเอง จะยื่นล้ำมาบรรทัดของตัวอื่นไม่ได้ หางของเลขสองที่เคยตวัดลงมาใต้ตัวอักษร จึงถูกปรับให้ยื่นกลับขึ้นไป ส่วนไม้ยมกก็ถูกปรับให้ยื่นลงมาตรง ๆ ดังที่เห็นกันในปัจจุบัน
ไม้ยมก (ๆ) ก็คือเลข ๒ ที่หางเหยียดตรงลงเพื่อให้เหมาะสมกับการเป็นตัวพิมพ์ หรืออีกนัยหนึ่งก็เพื่อความแตกต่างหรือป้องกันความสับสนกับเลข ๒ (จริง ๆ) นั่นเอง
อ่านเพิ่มเติม :
- “พระมหาเถรศรีศรัทธา” คือใคร? ตีแผ่ตัวตนของผู้สร้างจารึกวัดศรีชุม
- ถกหลักฐาน “เลขไทย” ได้แบบจากเลขเขมร หรือว่ามีต้นเค้าจาก “เลขอินเดียใต้”?
- พ่อขุนรามคำแหง ไม่ได้ทำศิลาจารึกพ่อขุนรามฯ แต่ทำขึ้นสมัย “ลิไทย” ด้วยเหตุผลทางการเมือง
สำหรับผู้ชื่นชอบประวัติศาสตร์ ศิลปะ และวัฒนธรรม แง่มุมต่าง ๆ ทั้งอดีตและร่วมสมัย พลาดไม่ได้กับสิทธิพิเศษ เมื่อสมัครสมาชิกนิตยสารศิลปวัฒนธรรม 12 ฉบับ (1 ปี) ส่งความรู้ถึงบ้านแล้ววันนี้!! สมัครสมาชิกคลิกที่นี่
อ้างอิง :
ภาษิต จิตภาษา. ไม้ยมก ๓ สมัย. นิตยสารศิลปวัฒนธรรม ฉบับเดือนพฤษภาคม พ.ศ. 2540.
ณัฐฐวรรณ ชั่งใจ. พัฒนาการของการซ้ำที่ใช้เครื่องหมายไม้ยมก (ๆ) ในภาษาไทย.วารสารรามคำแหง ฉบับมนุษยศาสตร์ ปีที่ 32 ฉบับที่ 2.
เผยแพร่ในระบบออนไลน์ครั้งแรกเมื่อ 18 สิงหาคม 2568
อ่านข่าวต้นฉบับได้ที่ : ประวัติไม้ยมก (ๆ) เส้นทาง 600 ปี ของเครื่องหมายคำซ้ำในภาษาไทย
ติดตามข่าวล่าสุดได้ทุกวัน ที่นี่
– Website : https://www.silpa-mag.com