ขยะพลาสติกสู่ “เศรษฐกิจหมุนเวียน” ปลุกพลัง“รีไซเคิล”ด้วยระบบที่ใช่

หากพลาสติกถูกจัดการอย่างเหมาะสม สามารถนำกลับมาใช้ใหม่ได้หลายครั้ง และนั่นคือหัวใจของเศรษฐกิจหมุนเวียน

ดร.วิจารย์ สิมาฉายา ผู้อำนวยการสถาบันสิ่งแวดล้อมไทย กล่าวไว้ในบทสัมภาษณ์ที่เปิดทุกมิติของปัญหาขยะพลาสติกในประเทศไทย ตั้งแต่โครงสร้างระบบจัดการขยะ ความท้าทายของท้องถิ่น จิตสำนึกของผู้บริโภค ไปจนถึงข้อถกเถียงเรื่องพลาสติกชีวภาพ พร้อมตั้งคำถามกลับสังคมว่า

สิ่งที่ควรถามไม่ใช่แค่เรื่องการใช้พลาสติก แต่คือมีระบบที่ดีพอหรือยัง ที่จะทำให้พลาสติกใช้แล้วกลับมาใช้ใหม่ได้อีก

ปัญหาขยะพลาสติกในปัจจุบันกลายเป็นหนึ่งในวาระสิ่งแวดล้อมสำคัญของไทย ประเทศไทยมีขยะชุมชนเกิดขึ้นปีละราว 27–28 ล้านตัน ในจำนวนนี้ราว 12–13% หรือประมาณ 2.3 ล้านตันเป็นขยะพลาสติก โดยไทยยังติดอันดับหนึ่งในสิบของประเทศที่จัดการขยะพลาสติกไม่ถูกต้อง และมีสัดส่วนการทิ้งพลาสติกลงทะเลสูง

ไม่เพียงเท่านั้น ในภูมิภาคอาเซียนยังมีถึง 5 ประเทศที่ติดอันดับประเทศที่มีขยะพลาสติกในทะเลมากที่สุดในโลก ซึ่งสะท้อนว่าปัญหานี้ต้องอาศัยความร่วมมือในระดับภูมิภาค ไม่ใช่แค่ระดับประเทศ

ผลกระทบของพลาสติกไม่ได้จำกัดอยู่แค่เรื่องสิ่งแวดล้อมเท่านั้น แต่ยังลามถึงสุขภาพของมนุษย์ พลาสติกที่ถูกทิ้งเมื่อ 50–60 ปีก่อน ยังคงตกค้างในธรรมชาติ และย่อยสลายกลายเป็นไมโครและนาโนพลาสติก งานวิจัยพบว่าปลาทูในอ่าวไทยมีไมโครพลาสติกเฉลี่ยถึง 80 ชิ้นต่อตัว และมีหลักฐานทางวิทยาศาสตร์ชี้ว่า ไมโครพลาสติกเหล่านี้ได้ปนเปื้อนเข้าสู่เลือดและเนื้อเยื่อมนุษย์แล้ว

ด้วยเหตุนี้ องค์การสหประชาชาติจึงอยู่ระหว่างการผลักดันอนุสัญญาฉบับใหม่ เพื่อควบคุมการใช้พลาสติกอย่างยั่งยืน แต่ในความเป็นจริง พลาสติกยังคงเป็นวัสดุที่มีต้นทุนต่ำ คุณภาพสูง และตอบโจทย์การใช้งานในชีวิตประจำวัน และเป็นวัสดุที่ปลดปล่อยคาร์บอนไดออกไซด์ต่ำกว่ามาก เมื่อเปรียบเทียบกับวัสดุอื่นๆ

คำถามสำคัญจึงไม่ใช่ “จะเลิกใช้พลาสติกได้ไหม” แต่ควรเป็น “จะใช้พลาสติกอย่างไรโดยไม่กระทบสิ่งแวดล้อม” นำไปสู่หลักการจัดการที่รู้จักกันในชื่อ 3R คือ Reduce (ลดการใช้), Reuse (ใช้ซ้ำ), Recycle (รีไซเคิล) โดยเฉพาะพลาสติกที่จำเป็น ควรถูกออกแบบและจัดระบบให้สามารถหมุนเวียนกลับมาใช้ใหม่ได้ในระบบเศรษฐกิจหมุนเวียน (Circular Economy)

แค่ 20% ที่เข้าสู่ระบบรีไซเคิลที่เหลือหายไปไหน

แม้จะมีแนวทางที่ชัดเจน แต่ประเทศไทยยังเผชิญกับปัญหาในการปฏิบัติจริง ขวดน้ำพลาสติก PET สามารถรีไซเคิลได้ 100% แต่ต้องมีระบบรวบรวมที่ดี ปัจจุบันไทยรีไซเคิลขยะพลาสติกได้เพียง 20-25% ของทั้งหมด แม้จะดีกว่าหลายประเทศในอาเซียน แต่ยังห่างจากประเทศพัฒนาเช่น ญี่ปุ่น เยอรมนี ที่มีอัตราสูงกว่า

ระบบสำคัญกว่าพฤติกรรม ถ้าไม่มีโครงสร้างที่เอื้อ การแยกขยะก็ไม่มีวันเวิร์ก ปัญหาไม่ได้อยู่ที่การขาดจิตสำนึกเพียงอย่างเดียว คนส่วนใหญ่เริ่มตระหนักแล้วว่าพลาสติกเป็นปัญหา แต่ยังไม่รู้จะจัดการอย่างไร ต้องรู้ว่าจะทิ้งที่ไหน รวบรวมอย่างไร ใครจัดเก็บ และเข้าสู่ระบบอย่างไร

ไม่ใช่แค่ให้คนแยกขยะ แต่ต้องทำให้เขาแยกได้จริง ตัวอย่างเช่นมีถังแยกขยะ 2 สี แต่คนไม่แยก เพราะไม่เข้าใจ คนสูงวัยไม่ทราบความแตกต่าง เด็กบางคนเข้าใจ สะท้อนว่าระบบกับความรู้/จิตสำนึกต้องไปด้วยกัน ไม่ใช่แค่ตั้ง ถัง 5 ถัง แต่ต้องวางในจุดที่เหมาะสมและมีการประชาสัมพันธ์ เเละการจัดการต่อเนื่อง

โครงสร้างพื้นฐาน เช่น ถังแยกขยะ ระบบจัดเก็บ การแยกปลายทาง และการนำกลับมาใช้ใหม่ ต้องเชื่อมต่อกันครบวงจร โดยขณะนี้กรุงเทพมหานครมีแนวคิดใหม่ด้วยนโยบาย "ไม่เทรวม" โดยจัดวันเก็บขยะตามประเภท (ขยะรีไซเคิล ขยะเปียก ฯลฯ) ส่งเสริมให้บ้านเรือนแยกขยะ และลดค่าธรรมเนียมหากแยกขยะได้ดี โดยเริ่มบังคับใช้ 1 ตุลาคมนี้ หลายพื้นที่มีโมเดล "ชุมชนปลอดขยะ" แล้ว เช่น ชุมชน Zero Waste ควรวิเคราะห์ปัจจัยความสำเร็จ เพื่อนำไปใช้ในพื้นที่อื่นๆ

ท้องถิ่นคือกุญแจสำคัญ

บทบาทของ องค์กรปกครองส่วนท้องถิ่น (อปท.) เป็นหัวใจของการจัดการขยะ เพราะเป็นหน่วยงานที่รับผิดชอบโดยตรง การจัดการขยะเป็นหน้าที่ขององค์กรปกครองส่วนท้องถิ่น (อปท.) ทั่วประเทศ ปัจจุบันมี อปท. กว่า 7,700 แห่ง แต่มีเพียง 2,200 แห่งที่มีระบบจัดการขยะที่ได้มาตรฐาน คิดเป็นแค่ 18% ของทั้งประเทศ ที่เหลือ 82% ยังไม่มีระบบที่มีประสิทธิภาพ หากฝนตกหรือไม่มีการจัดเก็บขยะที่ดี ขยะเหล่านี้จะถูกชะล้างลงแหล่งน้ำและทะเล โดยประเมินว่า 80% ของขยะทะเลมาจากกิจกรรมบนฝั่ง อีก 20% มาจากกิจกรรมในทะเล

การขับเคลื่อนเรื่องรีไซเคิลไม่ใช่เรื่องของคนกลุ่มใดกลุ่มหนึ่ง ทุกภาคส่วนต้องทำงานประสานกัน ทั้งผู้ผลิตที่ต้องออกแบบผลิตภัณฑ์ให้รีไซเคิลง่าย ผู้จำหน่ายที่ควรส่งเสริมการใช้พลาสติกหมุนเวียน ผู้บริโภคที่ต้องแยกขยะอย่างถูกต้องตั้งแต่ต้นทาง และโครงสร้างพื้นฐานที่ต้องอำนวยความสะดวกตลอดเส้นทางขยะ

เศรษฐกิจหมุนเวียนที่แท้จริง

แนวคิด Circular Economy ต้องการให้พลาสติกหมุนเวียนกลับมาใช้ซ้ำ ไม่ใช่ใช้ครั้งเดียวแล้วเปลี่ยนรูป เช่น จากขวดเป็นเสื้อ เป็นสิ่งที่ดีเมื่อนำขยะมาใช้ประโยชน์ แต่ถ้าเปลี่ยนจาก "ขวด เป็น ขวด" ซ้ำๆ จะเป็นระบบที่มีประสิทธิภาพและยั่งยืนกว่า

ปัญหาเริ่มตั้งแต่ต้นน้ำ พลาสติกมีหลากหลายประเภทและสี ซึ่งเป็นอุปสรรคต่อการรีไซเคิล ต้องมีการจัดระบบตั้งแต่การผลิต การใช้งาน และการแยกขยะ เช่น ขวด PET ควรกลับมาเป็นขวด PET ซึ่งจะเกิดการหมุนเวียนที่ดีกว่า

การออกแบบผลิตภัณฑ์ต้องคิดเผื่อการจัดการขยะ ผู้ผลิตต้องปรับแนวคิด ลดการใช้สีสันเพื่อให้ง่ายต่อการแยก และกำหนดชัดว่าพลาสติกประเภทใดใช้กับวัตถุประสงค์ใด ต้องมีมาตรฐานกลางในระดับชาติ เพื่อให้การจัดการขยะเป็นระบบเดียวกันทั้งประเทศ

พลาสติกทางเลือก ไม่ใช่คำตอบเสมอไป

ในขณะที่มีการพูดถึงพลาสติกชีวภาพ (bioplastic) ซึ่งผลิตจากพืชและย่อยสลายได้ในธรรมชาติ คือทางออก ดร.วิจารย์ ชี้ให้เห็นอีกมุมหนึ่งว่า ต้องแยกให้ออกว่า “ดี” กับ “เหมาะสม” ไม่เหมือนกัน

พลาสติกชีวภาพดีในแง่การย่อยสลาย แต่มีต้นทุนสูงมาก ใช้ทรัพยากรเยอะ และเอาไปรีไซเคิลร่วมกับพลาสติกทั่วไปไม่ได้ เพราะจะทำให้ระบบรวนทั้งหมด

พลาสติกรีไซเคิลที่บอกว่าย่อยสลายได้ ก็ไม่ใช่ทิ้งไว้เฉยๆ แล้วจะย่อยสลาย ก็ต้องมีการจัดเก็บไปกำจัดในสภาวะแวดล้อมที่เหมาะสมเพื่อให้ย่อยสลายได้สมบูรณ์ ดังนั้นต้องมีการแยกว่า ผลิตภัณฑ์ประเภทไหน ควรใช้พลาสติกชีวภาพ ประเภทไหนใช้พลาสติกรีไซเคิลได้ แล้วใช้ให้เหมือนกันทั้งหมด เพื่อให้ประชาชนและผู้ประกอบการรีไซเคิลแยกแยะได้ง่าย

เราต้องจัดประเภทการใช้งานให้ชัด เช่น ใช้ถุงชีวภาพกับขยะเปียก หรือถุงเพาะกล้าที่ฝังไปพร้อมต้นไม้ได้เลย แม้พลาสติกชีวภาพจะราคาสูงกว่าแต่เราเลือกใช้กับสินค้าที่ปริมาณใช้น้อยและเหมาะสมกับวัตถุประสงค์ได้

นอกจากนี้ พลาสติกชีวภาพมักมี อายุการใช้งานสั้นกว่า และความทนทานน้อย เช่น ถุงกระดาษที่ใช้แทนถุงพลาสติก อาจดูดีในภาพรวม แต่หากคิดทั้งวงจรแล้ว ใช้ทรัพยากรมากกว่าถุงพลาสติกด้วยซ้ำ

นอกจากนี้ ก็มีการเปรียบเทียบกับการใช้วัสดุอื่นทดแทนพลาสติก แต่พบว่าในภาพรวมแล้วก่อปัญหาสิ่งแวดล้อมอื่นมากกว่า เช่น ถุงกระดาษที่ใช้แทนถุงพลาสติก อาจดูดีในภาพรวม แต่หากคิดทั้งวงจรแล้วใช้ทรัพยากรมากกว่าถุงพลาสติกด้วยซ้ำ แถมใช้ได้ครั้งเดียว ในขณะที่พลาสติกบางประเภทอาจรีไซเคิลได้และใช้ซ้ำได้นานกว่า

สำหรับพลาสติกทางเลือก กระดาษแทนพลาสติกอาจไม่ใช่คำตอบเดียว

กฎหมายที่ “ยังไม่มา” และแรงกดดันจากต่างประเทศ

ไทยมีแผน (Roadmap) การจัดการขยะพลาสติก แต่ยังขาดกฎหมายบังคับใช้ กระทรวงทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อมกำลังพิจารณากฎหมายบรรจุภัณฑ์และกฎหมายเศรษฐกิจหมุนเวียน ขณะที่กฎระเบียบด้านอาหารเริ่มอนุญาตให้ใช้พลาสติกรีไซเคิลในบรรจุภัณฑ์ซ้ำได้

แรงกดดันจากภายนอกก็เป็นปัจจัยสำคัญ ประเทศคู่ค้าเช่น เยอรมนี กำหนดว่าบรรจุภัณฑ์ต้องมีพลาสติกรีไซเคิลไม่น้อยกว่า 25-30% ทำให้ไทยต้องปรับตัวเพื่อรักษาความสามารถในการส่งออก

กฎหมายที่กำลังจะออกจะมีผลต่อทุกฝ่าย ผู้ผลิต ผู้จำหน่าย ผู้บริโภค และท้องถิ่น ผู้บริหารท้องถิ่นมีบทบาทสำคัญมาก ถ้าไม่ให้ความสำคัญ เรื่องรีไซเคิลจะ "ไม่เกิดขึ้น"

ภาคธุรกิจพร้อมปรับตัวหากมีกฎหมายชัดเจน รัฐต้องสร้างระบบโครงสร้างพื้นฐานให้รองรับการรีไซเคิล สังคมต้องเรียนรู้และเปลี่ยนพฤติกรรม พลาสติกไม่ใช่ศัตรู แต่ต้องมีระบบจัดการหลังการใช้

ตอนนี้เรามี Roadmap เรื่องการจัดการพลาสติก แต่ยังไม่มีกฎหมายเฉพาะ ถ้ามีกฎหมายออกมาเมื่อไหร่ จะทำให้การขับเคลื่อนเกิดผลจริงทันที

Extended Producer Responsibility (EPR) = จุดเปลี่ยน

หนึ่งในแนวทางที่หลายประเทศใช้ คือ EPR – Extended Producer Responsibility หรือ “ความรับผิดชอบของผู้ผลิต” ที่ต้องเก็บบรรจุภัณฑ์คืนกลับมารีไซเคิลเอง

ถ้า EPR ออกมา และผู้บริโภคร่วมมือในการแยกขยะ จะทำให้พลาสติกกลับเข้าสู่ระบบได้จริงมากยิ่งขึ้น

แนวคิด EPR (Extended Producer Responsibility) หรือความรับผิดชอบของผู้ผลิต ที่ผู้ผลิตต้องรับผิดชอบบรรจุภัณฑ์ของตนจนถึงปลายทาง เช่น การเรียกคืนและรีไซเคิลบรรจุภัณฑ์ของตน แต่จะไม่สำเร็จเลยถ้าผู้บริโภคไม่แยกขยะตั้งแต่ต้นทาง โมเดลนี้เริ่มทดลองในหลายพื้นที่ เช่น ระบบ EPR ต้องมีการทดสอบก่อนออกเป็นกฎหมาย เพื่อดูความเป็นไปได้ และปรับปรุงให้เหมาะสมก่อนใช้จริงในระดับประเทศ

ภาคไม่เป็นทางการ (ซาเล้ง ฯลฯ) คือฟันเฟืองสำคัญ

โครงการ PPP Plastics เป็นตัวอย่างของความร่วมมือจากภาครัฐ เอกชน และภาคประชาสังคม โดยดำเนินการโครงการต่างๆ เช่น โครงการ "ถังวนถุง" การส่งเสริมถุงพลาสติกกลับเข้าสู่ระบบ และการสนับสนุนชุมชน เช่น ชุมชนวังหว้าให้ผู้สูงอายุแยกขยะขายเพิ่มรายได้ เป้าหมายของโครงการคือการสร้างโมเดลการแยกและรีไซเคิลที่ยั่งยืนในหลายชุมชนทั่วประเทศ

ส่วนสำคัญหนึ่งคือการดึงภาค "ไม่เป็นทางการ" (Informal Sector) เข้ามามีส่วนร่วม ซาเล้ง ร้านรับซื้อของเก่า ถือเป็นฟันเฟืองสำคัญในการจัดการขยะ ประเทศไทยยังขาดไม่ได้จากบทบาทของกลุ่มนี้ แม้จะมีระบบจัดการที่ทันสมัยก็ตาม ปัจจุบันเริ่มมีการดึงภาคีเหล่านี้เข้าร่วมโครงการอย่างเป็นทางการมากขึ้น เช่นในโครงการของ PPP Plastics ที่เริ่มดำเนินการในพื้นที่กรุงเทพฯ และภาคตะวันออก

ภาคตะวันออก โดยเฉพาะเขต EEC เป็นพื้นที่ที่มีความพร้อมสูงทั้งด้านระบบอุตสาหกรรม ผู้ประกอบการ และชุมชน เป้าหมายคือการสร้างเครือข่ายภาคีความร่วมมือกว่า 400 แห่ง เมื่อระบบต้นแบบทำสำเร็จในพื้นที่นี้ จะสามารถต่อยอดขยายผลไปทั่วประเทศ

โดยสรุปแล้ว ความสำเร็จของเศรษฐกิจหมุนเวียนด้านพลาสติก ไม่ได้ขึ้นอยู่กับฝ่ายใดฝ่ายหนึ่งเท่านั้น แต่ต้องอาศัยหลายองค์ประกอบที่ทำงานร่วมกันอย่างเป็นระบบ ทั้งกฎหมายที่สนับสนุน โครงสร้างพื้นฐานที่เอื้อต่อการรีไซเคิล กลไกจูงใจจากภาครัฐ รวมถึงความเข้าใจและการมีส่วนร่วมของประชาชน

หนึ่งในจุดเชื่อมที่สำคัญ คือการเปิดพื้นที่ให้ภาคไม่เป็นทางการ เช่น กลุ่มซาเล้ง หรือผู้คัดแยกขยะรายย่อย เข้ามาอยู่ในระบบหลักให้มากขึ้น เพราะคนกลุ่มนี้คือผู้ที่เชื่อมโยงการแยกและนำกลับมาใช้ซ้ำในระดับปฏิบัติจริง

แม้ประเทศไทยจะมีจุดเริ่มต้นและโมเดลต้นแบบแล้วในหลายพื้นที่ แต่สิ่งที่ยังขาดคือการเชื่อมโยงให้เกิดเป็นภาพรวม ทั้งในระดับนโยบาย กฎหมาย การออกแบบผลิตภัณฑ์ ตลอดจนพฤติกรรมของผู้บริโภค หากต้องการให้ “วาระแห่งชาติเรื่องขยะ” เดินหน้าได้จริง สิ่งสำคัญไม่ใช่เพียงการรณรงค์ให้แยกขยะ แต่คือการสร้างระบบที่ทำให้การแยกขยะเป็นเรื่องที่ลงมือทำได้จริงในชีวิตประจำวัน