บนโลกนี้ไม่มีอะไร ‘ฟรี’ ทุนทางวัฒนธรรม และราคาสรรพสิ่ง จากแนวคิดของ ‘ปิแอร์ บูร์ดิเยอ’
เรียกว่าวนมาได้เรื่อยๆ กับความคิดทำนองว่า การมีชีวิตที่ดี หรือการพัฒนาตัวเอง โดยเฉพาะการมีสุขภาพที่ดีนั้น ‘ล้วนแล้วแต่เป็นของฟรี’ แปลโดยนัยว่า สิ่งที่เราเป็นในตอนนี้ เช่น เราอาจจะไม่ได้ดูแลตัวเอง ไม่ค่อยได้พัฒนาตัวเอง (เพราะไม่มีเครือข่าย หรือสุขภาพกายใจไม่พร้อม) ส่วนหนึ่งมาจากการบริหารจัดการที่ไม่ดีของตัวเราเอง เราไม่ได้เลือกทำสิ่งดีๆ ที่จริงๆ แสนจะฟรี และเข้าถึงได้อยู่เสมอ
ถ้าพูดตามจริงก็อาจจะมีสุขภาพร่างกายบางส่วนเกิดจากการละเลยของเรา แต่การบอกว่าเงื่อนไขของการมีสุขภาพดีนั้น ล้วนแต่ฟรี หลายข้อแม้แต่คนที่ทำงานในระดับพอประมาณ ไม่ยากลำบากจนเกินไป ยังต้องขมวดคิ้ว เช่น การนอนหลับพักผ่อน ไปจนถึงการมีสังคมที่ดี จะต้องฟรีทั้งหมด เพราะเมื่อทำงานไปเราจะพบว่า หลายครั้งการนอนเป็นสิทธิพิเศษ หรือเงื่อนไขอย่างสำคัญของการทำงานที่ดี ที่ผู้คนก็เลือกทั้งเวลาและปริมาณการนอนไม่ได้ เพราะทั้งหมดล้วนมีราคาของมัน
ทั้งหมดที่กล่าวมา รวมถึงข้อสังเกตที่มักพูดโดยมุมมองของเจ้าของทุน หรือผู้มีอันจะกิน เป็นมุมมองสากลในกรอบคิดแบบทุนนิยม ซึ่งโลกเราก็ค่อนข้างเข้าใจเงื่อนไขนี้ ในนิยามของความเหลื่อมล้ำ กล่าวคือ ภาวะที่ดูเกิดจากการกระทำของคนคนหนึ่ง มิติทางสุขภาพ มิติทางการใช้ชีวิต แท้จริงแล้วล้วนมีปัจจัยทางเศรษฐกิจและความเหลื่อมล้ำเป็นแกนของพฤติกรรม แรงบันดาลใจ กระทั่งความฝัน ตัวตน และร่างกายของคนคนนั้น
ทุนทางวัฒนธรรม ผลประโยชน์ และการคบค้าสมาคม
ประเด็นเรื่องต้นทุนที่มองไม่เห็นในโลกของการสะสมทุน แนวคิดที่สำคัญมากๆ คือแนวคิดของ ปิแอร์ บูร์ดิเยอ (Pierre Bourdieu) นักสังคมวิทยาชาวฝรั่งเศส ผู้คิดต่อเรื่องชนชั้นและกระบวนการสะสมทุน ที่ซับซ้อนมากขึ้นต่อเนื่องจากขนบวิธีคิดแบบมาร์กซ์ ความคิดหนึ่งที่นักคิดพยายามอธิบายคือ แนวคิดเรื่องชนชั้นยังมีอยู่จริงไหม และอะไรที่ทำให้สังคมที่มีการแบ่งลำดับชั้นดำเนินต่อไปได้, สังคมแบ่งชนชั้นกันอย่างไร และทำไมความเหลื่อมล้ำถึงยังคงอยู่
วิธีคิดของบูร์ดิเยอค่อนข้างซับซ้อน และค่อนข้างออกแบบทฤษฎีเป็นเหมือนหรือระบบกว้างๆ ที่จะใช้นำไปทำความเข้าใจการแข่งขัน หรือแบ่งลำดับชั้นในสังคม รวมถึงข้อเสนอของเขายังค่อนข้างมองชนชั้น รวมถึงการสะสมทุนในมิติที่มีพลวัตและซับซ้อน ข้อเสนอสำคัญจะพูดถึงการแบ่งแยกลำดับชั้นจาก ‘รสนิยม’ ซึ่งเป็นสิ่งที่เราอาจมองเห็นภาพว่า สังคมส่วนหนึ่งมีการแบ่งสังกัดของรสนิยมแบบต่างๆ โดยการระบุนัยว่า สิ่งไหนมีลำดับชั้นสูงหรือต่ำ หยาบหรือละเอียด
หนึ่งในแนวคิดที่ค่อนข้างสำคัญที่สุดของบูร์ดิเยอคือ การจำแนก ‘ทุน’ ให้มีมิติมากขึ้น การสะสมทุนในนิยามของเขามีการแบ่งทุนออกเป็นประเภทย่อยๆ ได้แก่ ทุนทางเศรษฐกิจ ทุนกลุ่มทุนทางวัฒนธรรม (cultural capital) และทุนทางสังคม (social capital) โดยทุนที่ไม่ใช่ทุนทางเศรษฐกิจเป็นกลุ่มทุนสำคัญที่บูร์ดิเยอชี้ว่า เกี่ยวข้องกับการสะสมทุนของเราอย่างซับซ้อน และเป็นสิ่งที่คนในสังคมใช้แบ่งแยกรสนิยมของตัวเอง หรือกลุ่มของตัวเองให้แตกต่างจากคนอื่น (distinction) ซึ่งการเปรียบนี้ต่างมีนัยของการให้ค่า เช่น ดี-เลว สูง-ต่ำ แฝงอยู่ด้วย
การจำแนกทุนออกเป็นประเภทต่างๆ เป็นการเปลี่ยนความคิดเรื่องทุนกลุ่มทุนทางวัฒนธรรม เช่น รสนิยม ความชอบในศิลปะ ทักษะการอ่านเขียน ซึ่งแต่เดิมมองว่าเป็นทุนที่ไม่มีสิ่งที่บูร์ดิเยอเรียกว่า ‘ผลประโยชน์’ (interest) แต่ทุนทางวัฒนธรรมแท้จริงแล้วสัมพันธ์กับทุนทางเศรษฐกิจและทุนประเภทอื่นๆ อย่างลึกซึ้ง และการใช้ชีวิตของเราล้วนมีเป้าหมายเพื่อสะสมทุนรูปแบบต่างๆ ที่ในที่สุดเราจะสามารถแลกเปลี่ยนไปมาได้ แม้คำว่าผลประโยชน์จะเป็นคำกลางๆ แต่ค่อนข้างนิยามว่า การที่อยู่ในสนามของการสะสมทุน เราล้วนมีเป้าหมายไต่เต้าขึ้นไปในเกมของการสะสมทุน ซึ่งจะนำไปสู่การยอมรับ รับรู้ในรูปแบบที่ต่างกัน
พูดอย่างง่ายคือ รสนิยม ตัวตน รวมถึงเพื่อนฝูง เครือข่ายทางสังคม กระทั่งคนรัก ล้วนสัมพันธ์กับทุนที่มีการแลกเปลี่ยนไปมาของทุนประเภทต่างๆ อยู่เสมอ เช่น การเติบโตมาในบ้านที่มีทุนทางเศรษฐกิจ มีฐานะดี เราก็จะมีโอกาสเข้าถึงศักยภาพทางวัฒนธรรมอื่นๆ อย่างการฟังดนตรี เข้าถึงและเข้าใจทักษะทางภาษา รวมถึงทักษะสำคัญในการแบ่งแยกและบริโภคสิ่งต่างๆ ได้
การมีรสนิยมบางอย่างที่ดี การมีเครือข่ายมิตรสหาย ทักษะต่างๆ ที่ติดตัว กระทั่งฝังลงไปในระดับร่างกาย การออกเสียง ถ้อยคำ รสนิยมและท่าทางในการใช้ชีวิต การรับประทานอาหาร ความสนใจต่างๆ ในที่สุดล้วนเป็นสิ่งที่จะกำหนดตัวตน ความก้าวหน้า และตำแหน่งแห่งที่ของคนนั้นในสังคมต่อไป
ในมุมของบูร์ดิเยออธิบายปรากฏการณ์ที่เราเองก็เข้าใจได้อย่างง่ายดาย ว่ารสนิยมเหล่านี้กลายเป็นสิ่งที่กำหนดวิถีชีวิต คนแบบหนึ่งมีรายได้ การศึกษา หรือภูมิหลังที่ใกล้เคียงกัน มักมีรสนิยม มีวิถีชีวิตใกล้เคียงกัน บริโภค ใช้เวลา ใช้ชีวิตในพื้นที่ในทำนองเดียวกัน จนนำไปสู่ความสัมพันธ์ต่างๆ ไม่ว่าจะในฐานะมิตรสหาย หรือการแต่งงานมีครอบครัว รสนิยม การบริโภค หรือมุมมองต่อโลกใบนี้เป็นสิ่งที่ทำให้ชนชั้นยังมีการส่งต่ออย่างซับซ้อนได้
ราคาของสุขภาพกับงานศึกษาต่างๆ
กรอบความคิดเรื่องทุนทางวัฒนธรรมของบูร์ดิเยอ ทำให้เราเห็นถึงความเป็นไปและแรงจูงใจ กระทั่งตัวตนของเราที่อยู่ในสนามของการสะสมทุนในระบบทุนนิยม นอกจากมุมมองที่ดูเป็นทฤษฎีแล้ว ในงานศึกษาอื่นๆ กระทั่งความเข้าใจอื่นๆ ยังชี้ให้เห็นผลของความเหลื่อมล้ำ การมีต้นทุนของสิ่งต่างๆ ที่ส่งผลกับผู้คนอย่างซับซ้อน โดยเฉพาะในมิติด้านสุขภาพ
งานศึกษาปัจจุบันมองเห็นผลกระทบของเศรษฐกิจที่มีต่อภาวะทางสุขภาพ เช่น เราทราบกันดีว่าในชุมชนหรือครอบครัวที่มีรายได้น้อยมีแนวโน้มจะมีภาวะอ้วน จนนำไปสู่โรคที่ไม่ติดต่อต่างๆ ไม่ว่าจะเป็นเบาหวาน ความดัน หรือไขมันในเส้นเลือด กลุ่มครอบครัวที่มีรายได้น้อย หรือพื้นที่ชายขอบทางสังคม มักไม่สามารถเข้าถึงวิถีชีวิตแบบสุขภาพดีได้ ด้วยอาหารสุขภาพดีมีราคาแพง ไม่มีเวลาพักผ่อนจากการทำงาน ซึ่งอันที่จริงการมีเวลาว่าง วันหยุด มีเวลานอน ล้วนสัมพันธ์กับมิติทางเศรษฐกิจสังคมอย่างลึกซึ้ง
ประเด็นที่ฟังดูเป็นกลาง เช่น การออกกำลังกาย มีงานศึกษาที่เชื่อมโยงเรื่องนี้เช่นกันว่า ผู้คนที่เติบโตจากย่านที่มีพื้นที่สีเขียวเพียงพอ เข้าถึงพื้นที่สีเขียวได้ มักจะเป็นย่านที่มีสถานะทางสังคมดี คนกลุ่มนี้จึงมีแนวโน้มที่จะมีภาวะอ้วนน้อยกว่ากลุ่มคนที่เติบโตในพื้นที่ที่มีความเหลื่อมล้ำ เข้าไม่ถึงพื้นที่อย่างสวนสาธารณะ
แน่นอนว่า การมีอยู่ของพื้นที่สีเขียว ย่านหรือหมู่บ้านที่มีสิ่งแวดล้อมที่ดี ในทางกลับกัน ย่านที่มีรายได้น้อยกว่า ผู้คนก็เข้าไม่ถึงพื้นที่สาธารณะ พื้นที่สีเขียวหรือสาธารณูปโภคอยู่ไกล นอกจากจะทั้งไม่มีเวลาไป ไม่มีพื้นที่ให้ออกกำลังกายแล้ว ย่านที่มีรายได้น้อยยังมักเผชิญกับปัญหามลพิษ เจอกับฝุ่นควันมากกว่า เสียงดังกว่า กระทั่งในยุคหลังก็เจอกับปัญหาความร้อน ทั้งหมดนี้จึงตอบคำถามว่า กระทั่งการนอนหลับอย่างมีคุณภาพในครัวเรือนที่ร้อนกว่า อยู่ใกล้กับถนน ทางด่วน โรงงาน สถานีขนส่ง หรือผับบาร์ ทำให้การนอนหลับไม่นับว่าเป็นของที่ฟรีได้เต็มปากนัก
การเติบโตในย่านที่มีคุณภาพ ในบริบทของสังคมที่มีรายได้น้อยหรือมาก มีงานศึกษากระทั่งว่า การเติบโตในพื้นที่ที่มีพื้นที่สีเขียวเพียงพอ มีสาธารณูปโภคต่างๆ มีคุณภาพสิ่งแวดล้อมที่ดี ส่งผลไปถึงตัวตนของคนคนนั้นให้เป็นคนกล้าคิด กล้าตัดสินใจ สามารถเติบโตแข่งขันในสังคมได้ดี และมีแนวโน้มที่จะมีรายได้ที่สูงกว่า
และงานศึกษายังชี้ให้เห็นเงื่อนไขที่ดูเล็กน้อย เช่น บริบทของบุคคลที่สัมพันธ์กับการสร้างเนื้อสร้างตัว และก้าวพ้นความยากจนต่อไปได้ในอนาคต
ทั้งหมดนี้ ในแง่ของการพูด การแนะนำการใช้ชีวิต มักถูกพูดโดยคนที่มีสถานะได้เปรียบกว่าในทางทุน นั่นคือ คนที่มีทุน ทำให้มองโลกที่แท้จริงซึ่งประกอบขึ้นด้วยต้นทุนต่างๆ รอบตัว และสังคมมีแนวโน้มที่จะนำเอาบริบทต่างๆ จากสายตาของตนเองไปตัดสิน และนำชีวิตที่เต็มไปด้วยเงื่อนไขที่แตกต่างหลากหลายของผู้คน
ดังนั้น ในคำกล่าวที่เรียบง่ายที่สุดว่า “ในโลกนี้ไม่มีอะไรฟรี” ไม่เคยเกินจริง ในยุคทุนนิยมแรกเริ่ม การมี ‘เวลาว่าง’ ถือเป็นหัวใจสำคัญทางชนชั้นอย่างหนึ่งแล้ว ประเด็นเรื่องความเหลื่อมล้ำ จึงยังคงเป็นหัวใจของสังคมและโลกทุนนิยมอยู่เสมอ
จนกว่าจะถึงอีกวันที่คนมีทุนจะบอกกับคนไร้ทุนว่า การใช้ชีวิตในโลกนี้มันง่ายแค่ไหน ต่อให้ไม่ต้องมีทุนอะไรเลย-ย้ำอีกครั้งว่าพูดโดยคนที่พร้อมด้วยทุน
อ้างอิงจาก
Bourdieu, Pierre. Distinction: A Social Critique of the Judgement of Taste. Translated by Richard Nice, London: Routledge, 2015. (Routledge Classics)
Bourdieu, Pierre. Distinction: A Social Critique of the Judgment of Taste. Translated by Richard Nice, Cambridge, MA: Harvard University Press, 1984.
Graphic Designer: Sutanya Phattanasitubon
Editorial Staff: Taksaporn Koohakan