“อาณาจักรเจนละ” รัฐแรกเริ่มอุษาคเนย์ ศูนย์กลางที่อุบลฯ-ยโสธร ต้นเค้าขอมเมืองพระนคร

อัพเดต 2 ชั่วโมงที่ผ่านมา • เผยแพร่ 2 ชั่วโมงที่ผ่านมา

ภาพเขียนภายในปราสาทวัดพู จากหนังสือ Voyage d'exploration en Indo-Chine ของ Francis Garnier (ภาพจาก Cornell University Library)

“อาณาจักรเจนละ” รัฐแรกเริ่มอุษาคเนย์ ศูนย์กลางอยู่ในลุ่มแม่น้ำโขง ลุ่มแม่น้ำมูล-ชีตอนล่าง ต้นเค้าอาณาจักรขอมเมืองพระนคร นักวิชาการฝรั่งเชื่อว่าเจนละมีศูนย์กลางอยู่ที่ปราสาทวัดภู ในเขตจำปาศักดิ์ แต่จริง ๆ แล้วศูนย์กลางอาณาจักรโบราณนี้อาจอยู่ใน “อีสานประเทศ”

รศ. ดร. ธิดา สาระยาอธิบายไว้ในหนังสือ อาณาจักรเจนละ : ประวัติศาสตร์อีสานโบราณ(มติชน : 2540) ว่า อาณาจักรเจนละมีต้นกำเนิดอยู่ในดินแดนอีสาน โดยเฉพาะบริเวณจังหวัดอุบลราชธานี-ยโสธร ปัจจุบัน อาณาจักรโบราณนี้เป็นส่วนหนึ่งของประวัติศาสตร์อีสาน ไม่น้อยไปกว่าการเป็นอาณาจักรยุคต้นของชาวกัมพุช หรือกัมพู (กัมพูชา)

ภูมิหลังความรู้ความเข้าใจเกี่ยวกับ “เจนละ”หรือเจิ้นละ, เจิ้นลาคืออาณาจักรโบราณก่อนพวกขอมจะตั้งเมืองสำคัญอย่างเมืองพระนคร บ้างจึงเรียกยุคเจนละว่า “ยุคก่อนเมืองพระนคร” ระหว่างคริสต์ศตวรรษที่ 6-9 (พุทธศตวรรษที่ 11-14) ในช่วงเวลาดังกล่าว ชาวเจนละมีคติความเชื่อแบบฮินดู นับถือพระศิวะ และรูปเคารพคือ ศิวลึงค์ โคนนทิ

หลักฐานลายลักษณ์อักษรเก่าแก่ที่สุดที่กล่าวถึงเจนละคือ เอกสารประวัติศาสตร์ราชวงศ์สุยกล่าวว่า เจนละเป็นอาณาจักรอยู่ทางตะวันตกเฉียงใต้ของหลินอี้ (จามปา) ซึ่งอยู่บริเวณเวียดนามตอนกลาง-ใต้ในปัจจุบัน แต่เดิมเจนละอยู่ภายใต้อาณาจักรฟูนาน กษัตริย์องค์สำคัญคือ จิตรเสนผู้สืบทอดอำนาจจากบรรพบุรุษของพระองค์ พระเจ้าจิตรเสนทรงยึดฟูนานและปราบปรามให้อยู่ในอำนาจ

นักวิชาการชาวฝรั่งเศสมีความเห็นว่า เจนละเป็นต้นเค้าของประวัติศาสตร์ขอม กล่าวคือ อาณาจักรขอมสืบเนื่องมาจากเจนละ วิวัฒนาการทางประวัติศาสตร์ของเจนละอยู่ในลุ่มแม่น้ำโขงเป็นสำคัญ แล้วจึงย้ายอำนาจมาบริเวณทะเลสาบเขมรในกัมพูชา

จอร์จ เซเดส์กำหนดอาณาบริเวณของเจนละอยู่ลุ่มแม่น้ำโขงตอนกลางเขตจำปาศักดิ์ มี“เศรษฐปุระ” เป็นศูนย์กลาง ศาสนสถานหลักของชุมชนแห่งนี้คือ วัดภูที่ประดิษฐานเทพเจ้าภัทเรศวร และเปรียบได้กับ ลิงคบรรพตในเอกสารจีน

กษัตริย์องค์สำคัญของเจนละคือ ภววรมันทรงมีอำนาจอยู่แถบเมืองภวปุระ ทางตอนเหนือของทะเลสาบเขมร พระองค์เป็นเชื้อสายกษัตริย์ฟูนาน ทรงอภิเษกกับเจ้าหญิงชาวกัมพูนามว่า กัมพูชาราชลักษมีเซเดส์เชื่อว่า พระเจ้าภววรมันทรงเดชานุภาพยิ่ง สามารถปราบปรามฟูนานให้อยู่ภายใต้อำนาจได้

พระญาติองค์สำคัญของภววรมันคือ จิตรเสน เมื่อเป็นกษัตริย์ทรงนาม มเหนทรวรมันทรงขยายอำนาจข้ามพนมดงรักเข้าสู่ลุ่มน้ำมูลถึงสุรินทร์ และแผ่ตลอดลุ่มแม่น้ำป่าสัก

โอรสของจิตรเสนคือ อีสานวรมันเป็นกษัตริย์ที่ยิ่งใหญ่อีกพระองค์หนึ่ง ทรงดำเนินรอยตามพระราชบิดาขยายอำนาจลงทางใต้ แผ่ไปทางตะวันตกเฉียงใต้ (ถึงจันทบุรี) พระองค์ทรงตั้ง “อีสานปุระ”เป็นเมืองหลวง ซึ่งเชื่อว่าอยู่ที่สมโบร์ไพรกุก ทางเหนือของนครธม

นักวิชาการเชื่อกันว่า ในระยะแรกเจนละเป็นอาณาจักรที่มีเอกภาพทางการเมือง แต่ภายหลังแบ่งออกเป็น 2 ส่วน เรียกชื่อ เจนละบก และ เจนละน้ำ

ประวัติศาสตร์ราชวงศ์ถัง กล่าวถึงการจลาจลวุ่นวายเมื่อประมาณคริสต์ศตวรรษที่ 8 (พุทธศตวรรษที่ 13) เซเดส์ประมาณว่าตรงกับหลังสมัยพระเจ้าชัยวรมันที่ 1 ซึ่งสวรรคตโดยไม่มีรัชทายาท จึงเกิดจลาจลขึ้นในอาณาจักรจนกลายเป็น 2 ส่วน คือ

เจนละบกมีพื้นที่บริเวณทางตอนเหนือ เป็นดินแดนแห่งขุนเขาและลุ่มน้ำ เซเดส์ชี้ว่าเจนละบกอยู่แถบลุ่มแม่น้ำโขงตอนกลาง มีเศรษฐปุระในจำปาศักดิ์เป็นเมืองหลวง และเชื่อว่าเจนละบกคือต้นกำเนิดของเจนละ (แต่นักวิชาการบางคนว่าคือ เหวินถาน หรือเวินตาน ซึ่งก็คือ เวียงจันทน์)

จารึกภูเขียวเก่าจากชัยภูมิเป็นหลักฐานยืนยันความเก่าแก่ของชุมชนที่เกิดขึ้นบริเวณลุ่มน้ำโขงตอนกลางของเจนละบก อย่างไรก็ตาม อายุของจารึกดังกล่าวระบุถึงชัยสิงหวรมัน ซึ่งอยู่หลังยุคเจนละมาแล้ว

เจนละน้ำมีพื้นที่อยู่ทางใต้ใกล้กับทะเลสาบเขมร ทะเลโอบล้อม เป็นดินแดนลุ่มหนองคลองบึง แต่เกิดเมืองเล็กเมืองน้อยขึ้นมามากมาย กระทั่งพระเจ้าชัยวรมันที่ 2สถาปนาลัทธิเทวราช รวมบ้านเมืองแถบนี้เข้าด้วยกันเมื่อคริสต์ศตวรรษที่ 9 (พุทธศตวรรษที่ 14) จึงถือว่าเป็นการรวมเจนละบกกับเจนละน้ำเข้าด้วยกันอย่างสมบูรณ์ และเป็นรากฐานความเป็นปึกแผ่นของอาณาจักรขอมหรืออาณาจักรเมืองพระนครในสมัยต่อมา

จากเรื่องราวตรงนี้ จะเห็นว่าประวัติศาสตร์เจนละนำไปสู่การตั้งอาณาจักรของชาวกัมพู-กัมพุชเทศ เป็นส่วนหนึ่งของประวัติศาสตร์กัมพูชาอย่างหลีกเลี่ยงไม่ได้

แต่จริง ๆ แล้วเจนละเริ่มต้นจากบริเวณลุ่มน้ำโขงตอนกลาง ลุ่มแม่น้ำมูล-ชี ใน “อีสานประเทศ” หรือภาคอีสานของประเทศไทย ตลอดลงมายังลุ่มแม่น้ำโขงตอนล่าง ตั้งแต่สมโบร์ไพรกุก ตอนเหนือของทะเลสาบเขมร ขยายไปทางตะวันตกเฉียงใต้ถึงจันทบุรี ก่อนเจนละน้ำจะกลายเป็นศูนย์กลางอาณาจักรขอมเมืองพระนครในเขตเขมรต่ำ ผนวกดินแดนตอนในโดยมีช่องทางติดต่อกับที่ราบสูงโคราชคือช่องเขาต่าง ๆ ของเทือกเขาพนมดงรัก เช่น ช่องโอบก แบแบก ไซตะกู ตาเมียน

รศ. ดร. ธิดา เผยว่า ความเข้าใจเกี่ยวกับเรื่องเจนละส่งผลต่อการค้นคว้าทางประวัติศาสตร์ไทยและเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ยุคโบราณอย่างมาก เพราะก่อให้เกิดเพดานความคิดว่า เจนละเป็นประวัติศาสตร์ของอาณาจักรขอมโบราณ (เท่านั้น) เมื่อพบหลักฐานเกี่ยวกับเจนละในภาคตะวันออกเฉียงเหนือหรือภาคตะวันออกของไทย ก็ตีความรวมไปว่าดินแดนเหล่านี้เป็นส่วนหนึ่งของประวัติศาสตร์ขอม ราวกับชุมชนบ้านเมืองในพื้นที่ดังกล่าวไม่มีประวัติความเป็นมาของตนเอง

“แท้ที่จริงเรื่องของเจนละทำให้เราสามารถมองประวัติศาสตร์อีสานโบราณย้อนกลับไปได้ไกล เป็นประวัติศาสตร์ที่มีความเป็นตัวของตัวเอง เท่า ๆ กับที่เป็นส่วนหนึ่งของกระแสธารแห่งประวัติศาสตร์ในเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ยุคโบราณ”

อ.ธิดา เน้นย้ำถึงหลักฐานวิวัฒนาการทางประวัติศาสตร์ของชุมชนบ้านเมืองในอีสานว่ามีมาก่อนที่อื่นในบริเวณใกล้เคียง และสืบเนื่องไปถึงชุมชนบ้านเมืองที่มีร่องรอยเรื่องของเจนละที่เก่าที่สุด ซึ่งพบในแถบจังหวัดอุบลราชธานี-ยโสธร

“ประวัติความเป็นมาของเจนละขึ้นอยู่กับการสั่งสมอำนาจของผู้นำท้องถิ่นในเขตลุ่มน้ำมูล-ชีตอนล่าง เพราะมีจารึกกล่าวพาดพิงถึงกษัตริย์พื้นเมืองในช่วงคริสต์ศตวรรษที่ 6-7 ซึ่งตรงกับระยะเริ่มแรกของอาณาจักรเจนละ เจ้าเมืองตามที่กล่าวไว้ในจารึกพบที่เมืองเตย จึงน่าจะมีความเป็นมาเกี่ยวข้องกับเจนละยุคเริ่มแรก

หรืออีกนัยหนึ่งคือ เขตอุบลราชธานี-ยโสธร มีหลักฐานความเก่าแก่เกี่ยวกับเจนละ ตั้งแต่เรื่องราวของกษัตริย์สมัยต้น ทับหลังแบบสมโบร์และไพรกเมงตลอดจนจารึกของพระเจ้าจิตรเสนซึ่งหนาแน่นที่สุดในแถบนี้”

แม้หลักฐานดังกล่าวจะโต้แย้งความสำคัญของศาสนสถานวัดภูที่จำปาศักดิ์ ซึ่งนักวิชาการฝรั่งเศสเชื่อว่าเป็นจุดเริ่มต้นของเจนละ แต่นั่นไม่ได้หมายความว่าหลักฐานในเขตอุบลราชธานี-ยโสธร จะปฏิเสธความสำคัญของบ้านเมืองในจำปาศักดิ์ต่อวิวัฒนาการทางประวัติศาสตร์ของเจนละ ดังที่ อ.ธิดาทิ้งท้ายว่า

“ถึงแม้จารึกที่พบควบคู่ไปกับงานประติมากรรมจะกระจายอยู่ในขอบเขตกว้างขวางครอบคลุมบริเวณลุ่มแม่น้ำมูล-ชี หลักฐานที่เป็นสถาปัตยกรรมติดที่ เช่น ปราสาท และทับหลัง กลับพบอยู่ในเขตอุบลราชธานี ยโสธร และสุรินทร์ แต่อายุของหลักฐานที่เก่าที่สุดคือทับหลังและปราสาทนั้นอยู่ในเขตอุบลราชธานีใกล้ปากน้ำมูล (เช่นเดียวกับที่จันทบุรี)

ชวนให้เชื่อว่าเขตอุบลราชธานี-ยโสธร คือหัวใจสำคัญของเจนละ”

เมื่อเจนละแตกแยกเป็น 2 ส่วน ในขณะที่เจนละน้ำเป็นเรื่องของแว่นแคว้น กลุ่มเมือง เรื่องอธิราช เจนละบกกลับเป็นเรื่องปริมณฑลทางอำนาจของชนเผ่า-ชนชาติมากมาย (กัมพู ข่า จาม สยาม ไท ลาว) ที่ไม่ค่อยมีอำนาจรวมศูนย์ พอพระเจ้าชัยวรมันที่ 2 ครองราชบัลลังก์เจนละน้ำ ยุติภาวะการแบ่งแยกของเจนละ อารยธรรมในลุ่มแม่น้ำโขงตอนล่าง (เจนละน้ำ) จึงแผ่กลับสู่ภูมิภาคส่วนใน (เจนละบก) อีกครั้งพร้อม ๆ กับพระราชอำนาจของมหาราชขอม

อย่างไรก็ตาม ร่องรอยของอาณาจักรเจนละยังช่วยยืนยันความต่อเนื่องของชุมชนโบราณสมัยก่อนประวัติศาสตร์ในพื้นที่ภาคอีสาน ซึ่งพบหลักฐานการทำโลหะสำริดเก่าแก่ที่สุดแห่งหนึ่งของโลก สะท้อนให้เห็นว่าอีสานโบราณไม่ใช่ภูมิภาคอันโดดเดี่ยว มืดมน หรือห่างไกลอารยธรรม แต่ติดต่อสัมพันธ์กับภายนอก และมีศักยภาพมากพอที่จะเป็นศูนย์กลางอารยธรรมโบราณได้

อ่านเพิ่มเติม :

สำหรับผู้ชื่นชอบประวัติศาสตร์ ศิลปะ และวัฒนธรรม แง่มุมต่าง ๆ ทั้งอดีตและร่วมสมัย พลาดไม่ได้กับสิทธิพิเศษ เมื่อสมัครสมาชิกนิตยสารศิลปวัฒนธรรม 12 ฉบับ (1 ปี) ส่งความรู้ถึงบ้านแล้ววันนี้!! สมัครสมาชิกคลิกที่นี่

อ้างอิง :

ธิดา สาระยา. (2540). อาณาจักรเจนละ : ประวัติศาสตร์อีสานโบราณ. พิมพ์ครั้งที่ 3. กรุงเทพฯ : มติชน.

สุภัทรดิศ ดิศกุล, ม.จ. อาณาจักรเจนละ. วารสารเมืองโบราณ, ปีที่ 3 ฉบับที่ 1 ต.ค.-ธ.ค. 2519.

เผยแพร่ในระบบออนไลน์ครั้งแรกเมื่อ 5 สิงหาคม 2568

อ่านข่าวต้นฉบับได้ที่ : “อาณาจักรเจนละ” รัฐแรกเริ่มอุษาคเนย์ ศูนย์กลางที่อุบลฯ-ยโสธร ต้นเค้าขอมเมืองพระนคร

ติดตามข่าวล่าสุดได้ทุกวัน ที่นี่
– Website : https://www.silpa-mag.com